Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

Nafas olish koeffisiyentiga nisbatan karbonsuvlar va yog’lar 
oksidlakishidan hosil bo’ladigan energiya va O
2
-ning kalorik ekvivalenti 
ko’rsatkichlari 
NOK 
Karbonsuvlar 
oksidlanishidan 
ajraladigan 
energiya, 
(%) 
Yog’lar 
oksidlanishidan 
ajraladigan energiya. (%) 
KKE, (kkal) 
0,70 
0 
100 
4,680 
0,75 
15 
85 
4,739 
0,80 
32 
68 
4,801 
0,85 
49 
51 
4,862 
0.90 
66 
34 
4.924 
0,95 
83 
17 
4,985 
1,00 
100 
0 
5,047 

---

18 
Nafas olish koeffisiyenta (NOK) ba’zan 1 dan oshib ketadi (nihoyatda katta 
quvvatli ish bajarish tufayli anaerob almashinuvi natijasida to’liq oksidlanmagan 
moddalarning neytrallanishidan ko’p miqdorda CO
2
hosil bo’lishi sababli), bunday 
sharoitlarda nafas olish koeffisiyentiga ko’ra energiya ajralishini hisoblab 
bo’lmaydi. 
Bilvosita kalorimetriyaning amalda qo’llanilishi Duglas Xolden usuli bilan 
amalga oshiriladi. Bu usul nafas chiqarish havosini maxsus Duglas yoki polietilen 
qopga yig’ib olish va uning tarkibida CO
2
va O
2
ning miqdorini gaz soatlari bilan 
tahlil qilishga asoslangan. Yig’ilgan CO
2 
va O
2
ning miqdori Xolden 
gazoanalizatori yoki avtomatik gazoanalizator yordamida ulchanadi. 
Olingan natijalarga asosan quyidagi ko’rsatkichlari hisoblab topiladi: 
1. O’pka ventilyasiyasi (V
ε
) 
t)
vart(minu
ketgan
uchun
ilishi
yig'
ing
xavon
mikdori
kondagi
хаvо
Kоndаgi
V
=
ε
2. O’zlashtirilgan yoki foydalanilgan kislorod (foiz xisobida) =
Δ
O
2
; 
Δ
O
2
= O
2
% nafas olish havosida- O
2
%, nafas chiqarish havosida. 
3. Hosil bo’lgan CO
2
(foiz hisobida) _ 
Δ
CO
2 
Δ
CO
2
=CO
2
% (nafas chiqarish xavosida) 
Δ
CO nafas olish xavosida). 
4. Iste’mol qilingan (foydalanilgan) O
2
miqdori (VO
2
)
2
2
)
/
(
О
V
мин
л
VO
∆
⋅
=
ε
5. Ajratib chiqarilgan CO
2
miqdorida (CO
2
) 
2
2
СО
V
)
/
(
VCC
∆
⋅
=
ε
мин
л
6. Nafas olish koeffisiyenti (NOK) 
2
2
VCC
VCC
=
NОК
 
7. Kislorodning kalorik ekvivalenti KKE (yuqoridagi jadvalga asosan 
hisoblanadi). 
8. Sarflangan energiya (kkal) = VO
2
·KKE Ma’lumki, gazlarning miqdori 
ularning bosimi, harorati va tarkibidagi suv bug’i miqdoriga qarab o’zgarib turadi. 

---

19 
Shuning uchun yuqoridagi ko’rsatkichlar standart sharoitga ko’ra ma’lum jadvallar 
asosida hisoblandi (760 mm simob ustuniga teng bosim va O°C harorat). 
Uchinchi usul — energiya sarfini hosil bo’lgan umumiy issiqlikni o’lchash 
orqali aniqlash yoki bevosita kalorimetriya usulidir. Bu usul maxsus germetik 
yopiq kameralarda olib boriladi. Tekshiriluvchi kameraga o’tkazilib, unga kirgan 
(maxsus radiatorlar orqali ma’lum tezlikda oqib o’tgan) va chiqqan suvning 
harorati o’lchanadi. Kameradan oqib chiqqan suv unda turgan subyekt ajratgan 
issiqlikka yarasha isiydi. Kameraga oqib kirgan suv va uning isish darajasini 
o’lchab, subyekt ajratgan issiqlik miqdori aniqlanadi. Bu usul yordamida aniq 
ma’lumot olish mumkin, lekin bu usulning katta kamchiliklaridan biri shuki, uni 
faqat laboratoriya sharoitidagina qo’llash mumkin, chunki kameraning kattaligi 
tufayli uni har yerda ishlatish juda qiyin. Ikkinchidan, bu usul yordamida ma’lumot 
to’plash eng kamida bir necha soat davom etadigan tadqiqotlarga asoslanadi. 
Shuning uchun ham uni qisqa muddatli tekshiruvlarda qo’llab bo’lmaydi. 
Kislorodning o’zlashtirilishi deganda ma’lum vaqt birligida (odatda 1 min, 
mobaynida) organizm tomonidan uning iste’mol kilinishi, foydalanilishi 
tushuniladi. Tinch holatda va unchalik og’ir
bo’lmagan jismoniy ish bajarilganida 
kislorodning o’zlashtirilishi unga nisbatan bo’lgan talabga tug’ri keladi, ya’ni unga 
nisbatan bo’lgan talab o’pka va yurak-qon tomirlarining faoliyati tufayli tuliq 
qondiriladi. Bu vaqtda ATFning resintezi fakat aerob holda amalga oshiriladi. 
Aerob yo’l bilan energiya ajratishi nisbatan sekin boradigan jarayon va u (ya’ni 
oksidlanishli fosforlanish) kuchliroq jismoniy ish bajarilganida kerakli miqdordagi 
ATF resintezi uchun yetarli bo’lmay qoladi yoki kislorodga bo’lgan talab uning 
qondirilishi imkoniyatidan ustun bo’ladi. Bunday holat yuzaga kelishi bilan 
anaerob jarayon ishga tushib ketadi. Shuning uchun bunday ish to’xtatilganidan 
keyin ham birmuncha tez-tez nafas olish (yetishmagan O
2
o’rnini qoplash uchun) 
davom etib turadi. Bu jarayonni ilk bor ingliz olimi A.Xill urganib, uni kislorod 
qarzdorligi deb atadi. 

---

20 
Shunday qilib, kislorodga nisbatan bo’ladigan umumiy talab yoki extiyoj ish 
jarayonida o’zlashtirilgan O
2
va O
2
ga bo’lgan qarzdorlik yig’indisidan iborat 
ekan. Ko’pincha jismoniy faoliyatning boshlang’ich qismida anaerob jarayoniga 
ehtiyoj tug’iladi, chunki bu vaqtda ATF sarfi oksidlanishli fosforlanish yo’li bilan 
uning sintezlanishidan ko’p bo’ladi. Bu holat o’z navbatida jismoniy ishning 
boshlanishida kislorodning yetishmasligiga olib keladi. 
R.Margariyaning aniqlashicha, kislorodga qarzdorlik o’z ichiga qo’yidagi 
ikki komponentni oladi: 
1) Adekvat kislorod qarzdorligi — bu ATF va KF resintezi uchun zarur 
miqdordagi O
2
hamda to’qimalardagi O
2 
rezervuari tuldirilishi uchun zarur O
2
(muskul to’qimasidagi mioglobinni ta’minlaydigan O
2
). 
2) Laktat kislorod qarzdorligi — ish jarayonida qosil bo’lgan sut 
kislotasining parchalanib, uning bir qismidan SO
2
va N
2
O hosil bo’lishi va qolgan 
qismidan glikogen resintezi uchun zarur bo’lgan O, mikdori. Odatda adekvat kislo-
rod qarzdorligi ish to’xtatilganidan keyin darxol (minutlar davomida) uziladi. 
Laktat kislorod qarzdorligi esa ish tamom bo’lganidan keyin yana yarim soatgacha 
davom etadi. 
Organizmning umumiy energiya sarfi 2 qismdan, ya’ni asosiy almashinuv va 
bajariladigan har qanday faoliyat uchun asosiy almashinuvga kushimcha energiya 
sarfidan tashkil toptan. Asosiy almashinuv xujayra va tukimalar tirikligi uchun 
zarur bo’lgan oksidlanish jarayonlarini ta’minlash, doimiy ishlab turadigan a’zolar 
faoliyati uchun (yurak, nafas olishda ishtirok kiladigan muskullar, buyrak, jigar, 
oshqozon-ichak va boshqalar) hamda muskullardagi minimal tonusni saqlab turish 
uchun talab kilinadigan energiya miqdorini ifodalaydi. Asosiy almashinuvning 20-
30%i tana muskullari uchun va yana shuncha miqdori jigar va oshqozon-ichak 
tizimi uchun sarflanadi. Asosiy almashinuvni ulchashda kuyidagi shart-sharoitlarga 
rioya qilinadi: 1) ruxiy va muskul faoliyatidan xoli, tinch xolatda (muskullarni 
bushashtirib yotgan xolda); 2) jismoniy, aqliy va ruxiy yuklamalar tuxtatilganidan 

---

21 
so’ng organizm o’zini tuliq tiklab olishi uchun zarur vaqt o’tganidan keyin; 3) 
oxirgi ovqatlanishdan 12-16 soat vaqt o’tganidan keyin; 4) muxit harorati optimal 
bo’lganida (18-20°S). 
Yana asosiy almashinuv ulchanayotgan odam bedor bulishi kerak, chunki 
uyku paytida oksidlanish jarayonlari, shunga binoan energiya sarfi xam 8-10% ga 
kamayib ketadi. 
Odatda asosiy almashinuv bilvosita kalorimetriya bilan ulchanganida 
kislorodning kalorik ekvivalenta (KKE) qilib 4,825 va unga tug’ri keladigan nafas 
olish koeffisiyenta (NOK) qilib 0,82 olinadi. 
Asosiy almashinuv tana massasi va yuzasiga bog’liq, shuning uchun uni kg 
yoki m
2
da xisoblab aniqlanadi. Katta odamlarda u o’rtacha 1 soat davomida har bir 
kg tana massasiga 1 kkal ga, masalan, 70 kg tana massasiga ega odamda sutka 
davomida 1700 kkal.ga teng bo’ladi. Yoshlarda asosiy almashinuvga nisbatan 
keksa kishilarda u har 10 yilda 3,0-7,5% kamayib boradi (yangilanish jarayonining 
kuchsizlanib borishi tufayli). 
Yuqorida aytib o’tilganidek, odam tanasida kuzatiladigan har qanday 
faoliyat (jismoniy, aqliy, ruhiy va boshqa) asosiy almashinuv bilan yana 
qo’shimcha energiya sarflanishiga olib keladi. Bunday faoliyatga dastavval 
ovqatlanish jarayoni kiradi, chunki yeyilgan ovqatni xazm qilish uchun oshqozon-
ichak yo’li faollashadi va energiya sarfi asosiy almashinuvga nisbatan birmuncha 
ko’payadi. Energiya sarfining bunday ko’payishi ovqatning spesifik dinamik ta’siri 
deyiladi odatda u ovqatlanilganidan keyin 1 soat o’tishi bilan boshlanib, 3 soat 
o’tganidan keyin eng maksimal darajada bo’ladi va shu xolat (kuchaygan energiya 
sarfi) bir necha soat saqlanib turadi. Ovqatning dinamik ta’siri oksil iste’mol 
qilinganida eng yuqori bo’ladi (30%), yog’ va karbonsuvlar aralash iste’mol 
qilinganida 4-15% ni tashkil qiladi. Aralash ovqat yeyilganida jami bo’lib 150-200 
kkal energiya sarflanadi. Ko’shimcha energiya tanani ma’lum bir vaziyatda (holda) 
ushlab turish uchun va sovuq yoki issiqda tana xaroratini bir xil saqlash uchun ham 

---

22 
sarflanadi. Odam yotmasdan utirsa asosiy almashinuv 8-15%ga, tik turganida esa 
15-30% ga oshadi. Har xil ishlar bilan ivirsib yurilganida asosiy almashinuv 30-
60% ga oshishi mumkin. Harorat sovuq bo’lsa asosiy almashinuv 3-4 marta 
ko’payishi mumkin. Aqliy mexnat xis-xayajonli bo’lsa, asosiy almashinuv 40-90% 
ga ko’tarilishi mumkin. Kishilar kasb mehnatining og’ir
va yengilligiga qarab 
asosiy almashinuv tegishli miqdorda ko’payadi. Kasb mexnat turiga ko’ra odamlar 
4 guruhga bo’linadi.