Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti

I. Bob. Adabiyotlar tahlili 
 
Oqsillar yoki proteinlar aminokislotalar polimerlari bo’lgan yuqori 
molekulali azotli organik moddalar hisoblanadi, ular barcha tirik 
organizmlarning va hayotiy jarayonlarning asosiy tarkibiy qismidir. Oqsillar 
eng murakkab kimyoviy birikmalar bo’lgan ya’ni bo’lib, 20 turli 
aminokislotalarning turli kombinasiyalaridan tarkib topgan. Oqsillar 
biosintezi nuklein kislotalarning bevosita yo’naltirovchi ishtirokida ro’y 
beradi, nuklein kislotalar ayrim aminokislotalardan oqsil molekulasini 
yig’adigan «o’choq» vazifasini o’tovuchi qolib, andozaga o’xshaydi. 
Oqsillar organizmida quyidagi funksiyalarni bajaradi. 
1. Tuzilmaviy yoki plastik funksiya.
Oqsillar hujayra yoki hujayralararo tuzilmalarning asosiy tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Ularning biosintezi organizmning o’sishi va rivojlanishi 
jarayonida muhim ro’l o’ynaydi. 
2. Katalitik yoki fermentativ funksiya. 
Oqsillar organizmda kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradi. Hozirgi 
kunda aniqlangan hamma fermentlar oqsil tabiatli moddalar hisoblanadi. 
Organizmda moddalarning almashinuvi oqsil – fermentlarning faolligiga 
bog’liq. 
3. Himoyalovchi funksiya. Odam organizmiga kirayotgan begona 
oqsillarga (masalan, bakteriyalarga) javoban oqsillardan immun tana 
(antitela) har hosil bo’ladi. 
4. Tashuvchi funksiya. Organizmda ko’p moddalarni tashilishida 
oqsillar maxsus ro’l o’ynaydi. Hujayra va to’qimalar uchun zaruriy modda 
kislorodni ularga yetkazib berish va organizmdan karbonat angidrid gazini 

---

6 
tashqariga chiqarish murakkab oqsillar-gemoglobin orqali va yog’larning 
tashilishi lipoproteidlar orqali amalga oshiriladi. 
5. Qisqaruvchi funksiya. Mushak qisqarishi jarayonida miozin va aktin 
oqsillari ishtirok etadi. 
6. Boshqaruv funksiya. Biologik reaksiyalarning doimiyligini saqlab 
turishda oqsillarni ahamiyati juda katta. Bu jarayon oqsil tabiatli turli 
regulyator gormonlar tufayli amalga oshiriladi.
7. Energetik funksiya. Oqsillar organizmning turli tuzilmalarini 
energiya bilan ta’minlab turadi. Organizmda proteinlar, karbonsuvlar va 
yog’larning parchalanishi oqsil-fermentlar tufayli amalga oshiriladi. 1 g oqsil 
parchalanganda 17,6 kDj (4,0 kkal) energiya hosil bo’ladi. Tanada doimo 
oqsil parchalanish jarayonlari va oqsillarning sintezi kuzatiladi. Yangi oqsil 
sintezining yagona manbai ovqat tarkibidagi oqsillar bo’lib, tananing oqsil 
almashinuvi oqsilli oziqlanishiga mustahkam bog’liqdir. Odam jigarida har 
kuni 25 g miqdorda plazmada 20 g gemoglobin tarkibida 8 g miqdorda yangi 
oqsil hosil bo’ladi. Turli xil sharoitlarda katta kishi tanasida har kuni 400 g 
gacha yangi oqsil mahsulotlari hosil bo’ladi va shuncha miqdorda 
parchalanib turadi. Oqsil almashinuvining tezligi shu bilan xarakterlanadiki, 
masalan, jigar tarkibidagi oqsilning yarmi 5-7 kun davomida tamoman yangi 
oqsil bilan almashinadi.
Doimiy ravishda tana tarkibidagi oqsillarni parchalanish jarayonlari 
yuz berib u aminokislotalargacha boradi. Shu bilan birgalikda tanada ovqat 
bilan kirgan oqsillarning aminokislotalari tushadi (ichakdan so’riladi). 
Shunday qilib, ekzogen va endogen tabiatli aminokislotalardan iborat bo’lgan 
aralashma faza hosil bo’ladi. Aralashma faza hujayra ichida va hujayra 
tashqarishdagi suyuqlikda uchraydi. Uning tarkibidagi aminokislotalarning 

---

7 
bir qismi yangi to’qima oqsillarning sintezi uchun sarflanadi, bir qismi esa 
purinli va fosfatidli asoslar, porfirin asoslarini hosil qilish uchun sarflanadi va 
nihoyat aminokislotalarning bir qismi oqsidlanadi yoki lipidlar va uglevodlar 
almashinuvi 
uchun 
sarflanadi. 
Dezaminlanish 
natijasija 
ajralgan 
aminoguruhlar tanadan siydikchil va ammiak holida siydik bilan chiqarib 
yuboriladi. 
Odam tanasida karbonsuvlar almashinuvi quyidagi bosqichlar orqali 
amalga oshadi. 
- karbonsuvlarning oshqozon – ichak yo’lda hazm bo’lishi; 
- monosaxaridlarning qonga so’rilishi; 
- karbonsuvlarning oraliq almashinuvi; 
- glyukozaning buyrakda filtrlanishi va qayta so’rilishi. 
Karbonsuvlarning hazm bo’lishi. 
Ovqat bilan qabul qilingan murakkab karbonsuvlar ichak devorining 
shilliq pardasidan so’rilib o’tolmaydi. Karbonsuv so’rilib qon va limfa 
suyuqligiga o’tishi uchun monosaxaridlargacha parchalanishi shart. Shunday 
qilib, fermentlar ta’sirida murakkab karbonsuvlar monosaxaridlargacha: 
asosan glyukoza, fruktoza va galaktozagacha ba’zi holatlarda pentozagacha 
parchalanadi. 
Karbonsuvlarning so’rilishi. Monosaxaridlar qopqa vena qoniga 
so’riladi. So’rilishi apparati ichak shilliq qavatidagi vorsinkalar hisoblanadi. 
Monosaxaridlarning so’rilish tezligi har xil. Agar so’rilish tezligini 100 deb 
olsak, galaktoza uchun bu 110 ga teng, fruktoza uchun 43, mannoza uchun 
19, pentozalar uchun 9-15 ga teng bo’ladi. Bundan ko’rinib turibdiki, 
geksozalar pentozalarga qaraganda tezroq so’rilar ekan. 

---

8 
Monosaxaridlar ingichka ichak shilliq pardasida so’rilayotganda 
fosfatlanadi. (fosfat kislota bilan birikadi), bunday birikmalarning hosil 
bo’lishi esa karbonsuvlarning so’rilishini tezlatadi. 
Karbonsuvlarning oraliq almashinuvi.
Ichak devorlaridan so’rilib qonga o’tgan monosaxaridlar qon bilan bosh 
miyaga, jigarda, mushak va boshqa to’qimalarga boradi, bu organlarda har xil 
birikmalarga aylanadi yoki oksidlanadi. 
Karbonsuvlar almashinuviga asab tizimining ta’sirini birinchi bo’lib 
1853 yilda Klod Bernar aniqlagan. U uzunchoq miyadagi 4-chi qorincha 
tubiga, ukol (qand ukoli) qilib, jigardagi karbonsuvlar zaxirasining safarbar 
yetilishini, so’ngra giperglikemiya va glikozuriya ro’y berishini kashf etgan. 
Jigar to’qimasidan kelgan glyukozadan glikogen hosil bo’ladi. Jigar 
glikogeni zaxira karvonsuvlar ekanligini ham Klod Bernar hayvon jigarini 
olib tashlash yo’li bilan isbotlangan. Bunda glyukoza yetishmasligidan 
hayvon halok bo’ladi. 
Keyinchalik Mann va Magat (1921-1922) jigari olib tashlangan 
hayvonning qoniga glyukoza yuborib turib, uning hayotini saqlab turishga 
muvoffaq bo’ldilar. Bu tajribalar shuni ko’rsatadiki, jigar glyukozani qondagi 
qand miqdorini bir maromda ishlab turishda muhim ro’l o’ynar ekan. 
Hozirgi vaqtda shu narsa ma’lumki, karbosuvlar almashinuvining turli 
xil jarayonlari uchun jigar javob berar ekan. Xususan:
1. jigardagi glyukozadan glikogen sintezlanadi (zahiraviy karbonsuv). 
Bu jarayon glikogenez deyiladi. Agar qonda qand miqdori kamayib ketsa 
glikogen parchalanib yana glyukoza hosil bo’ladi, ya’ni glikogenoliz jarayoni 
ro’y beradi. Hosil bo’lgan glyukoza jigardan qonga o’tadi. Glyukoza va 
fosfataza fermenti glyukogenoliz jarayonida asosiy vazifani o’taydi. 

---

9 
2. jigarda kelgan glyukozaning bir qismi zarurat to’g’ilganda 
oksidlanishi va undan energiya ajralib chiqishi mumkin; 
3. glyukoza oqsil va yog’ sintezining manbai bo’lib xizmat qilishi 
mumkin; 
4. glyukozadan organizmning muhim funksiyasi uchun zarur bo’lgan 
bir qancha moddalar, masalan, glyukozon kislotasi hosil bo’ladi, bu esa 
jigarning zararsizlantirish funksiyasini bajarish uchun zarurdir; 
5. jigarda yog’lar, oqsillardan karbonsuvlar hosil bo’lishi mumkin, bu 
jarayon glyukoneogenez deyiladi.
Glyukogenez, glikogenoliz, glyukoneogenez bir-biri bilan o’zaro 
bog’liq jarayonlar bo’lib, qondagi qand miqdorini bir maromda saqlab 
turishini ta’minlaydi: 
Karbonsuvlar almashinuvida mushak to’qimasi muhim o’rin tutadi. 
Mushaklar, ayniqsa zo’r berib ishlagan vaqtda ko’p miqdorda qon tarkibidagi 
glyukozani ishlab qoladi va xuddi jigardagiday bu yerda ham glyukozadan 
glikogen sintezlanadi. 
Glikogenning to’planishi mushaklar ishi uchun muhim energetik 
manba hisoblanadi. Biroq mushak to’qimalarida glikogenni glyukozagacha 
parchalovchi glyukoza 6-fosfataza fermenti yog’, chunki glyukoza 6-fosfat 
mushak to’qimasida pirouzum kislotasi va sut kislotasigacha parchalanadi. 
Mushak to’qimasining dam olish fazasida sut kislotasining ko’p qismi 
glyukogenga resintezlanadi. Bir qismi esa qonga o’tadi, bu giperlaktadermiya 
deyiladi (qondagi miqdorining oshishi 12-19 mg% gacha bo’lishi, mushaklar 
zo’r berib ishlagan vaqtda esa uning miqdori 15-20 marta oshib ketishi 
mumkin). Qondagi sut kislotasini ko’p a’zolar o’zida ushlab qoladi, ayniqsa 
jigarda, bu jarayon shiddatli kechib, bu joyda glikogen sintezlanadi. 

---

10 
Shunday qilib, jigar glikogeni bilan mushak glikogeni o’rsatida 
dinamik bog’lanish bor. Jigardagi glikogen parchalanib glyukoza shaklida 
qonga o’tadi. Mushak glikogeni parchalanib sut kislootasi hosil bo’ladi, bu 
esa jigarda glikogen sintezi uchun xom ashyo hisoblanadi. 
Yog’ning organizmda to’planish jarayoni va uni yog’ depolaridan 
chiqishi, keyinchalik esa to’qimalarda sarflanishi o’z-o’zidan boshqarilishi 
jarayoni bo’yicha amalga oshadi. Uning asosini yog’ to’qimasini yuvib 
o’tuvchi qondagi yoki to’qima suyuqligidagi glyukoza miqdori tashkil qiladi. 
Qonda glyukoza konsentrasiyasi oshib trigliseridlar parchalanishi kamayadi 
va ularning sintezi faollashadi va buning aksi, glyukozani qondagi 
konsentrasiyasi kamaysa, trigliseridlar sintezi tormozlanadi, parchalanish esa 
oshadi va qonda yog’ to’qimasidan qonga noesterifisirlangan yog’ kislotalar 
o’tadi. Shunday qilib, organizmning energetik ta’minlanishida yog’ va 
karbonsuv almashinuvi orasida o’zaro bog’liqlik mavjud. Energetik 
manbalardar trigliseridlar yog’ to’qimalarida zaxira bo’ladi. Agar 
karbonsuvlar 
yetishmasa 
yoki 
ularning 
yetarlicha 
o’zgarmaganida 
trigliseridlar 
parchalanib, 
qonga 
yangi 
energetik 
material 
– 
noesterifisezlangan yog’ kislotalarini ajratadi. Ko’rsatilgan o’z-o’zini 
boshqarish jarayonlari asab va gormonlar ta’sirida bo’lib turadi. 
Yog’ almashinuvining asab boshqarilishi ishtaha va ochlik hissi 
markazining faoliyatiga bog’liq, ya’ni bu markaz tanaga kirgan ovqatni 
aniqlovchi markaz hisoblanadi. Ovqat markazi asab hujayralarining 
funksional birlashmasidan iborat bo’lib, u bosh miyaning har xil bo’limlari 
(postloq yadrolari, limbik gumbazi)da joylashgan. Yog’ almashinuvida 
asosiy ro’lni asab hosilasi o’ynab, gipotalamusni orqa qismida ventromedial 
va ventrlateral yadrolarida joylashgan. Hayvonlarda ventrolateral yadrolarini 

---

11 
elektr toki bilan ta’sirlanganda ularda ishtaha yo’qolishi, hattoki ochlikdan
o’lishgacha olib keladi. Ventomedial yadrolar ta’sirlanganda uzoq vaqt 
davomida ovqat yeyish bilan bog’liq qo’zg’alish sodir bo’lib, buning 
natijasida hayvonlar ko’p miqdorda ovqat yeyidilar va u uzoq davom etsa 
ular semirishi yuzaga keladi. 
Oq 
kalamushlarda 
ventromedial 
yadrolar 
doimiy 
ravishda 
ta’sirlanganda kontrol kalamushlarga nisbatan ularning massasi 10 barovar 
oshib ketganligi ma’lum bo’lgan. 
Yog’ depolarida markaziy asab tizimini boshqaruvchi ta’siri asab-
simpatik va adashgan vegetativ asablar orqali o’tkaziladi. Simpatik 
asablardan o’tuvchi impulslar triglisiridlar sintezini tormzlaydi va ularni 
parchalanishini (lipolirni) kuchaytiradi.
Asab tizimining adashgan bo’limining tonusi oshganda yog’ to’planadi. 
Bular tegishli asablarini qirqib qo’yish yo’li bilan o’tkazilgan tajribalarda 
isbotlangan. 
Agar mushukning asabini bir tomondan kesib, uni och qoldirilganda 
yog’ kletchatkasida kesilgan tomonga nisbatan, kesilmagan tomonida 
sezilarli darajada ko’p miqdorda yog’ qolgani aniqlangan. 
Yog’ni mobilizasiyalovchi ta’sirotlarni yuzaga keltirishda, ya’ni yog’ 
to’qimasidagi triglisiridlarning parchalanishini faollashda bu yurak usti bezining 
gormonlari – adrenalin va noradrenalin muhim ro’l o’ynaydi. Shu jihatdan asab 
tizimining simpatik qismi uzoq vaqt ta’sirlanganda, ya’ni turli shaklda uzoq 
qo’zg’alganda, adrenalin va noradrenalin sekresiyasi kuchayadi. Bu esa yog’ 
deposining kamayishiga olib keladi (uzoq vaqtli mushak faoliyati, emosional 
jarayon). 
Somototropin, tireotropin (gipofiz gormonlari), tiroksin (qalqonsimon 
bez gormoni) yog’ni mobilizasiyalovchi ta’sirlovchilardir. 

---

12