Mehmon kelsa о 'tqazgil,
Hordiq olih tinch bo ‘Isin.
O ti ham yorug ‘liqda
Arpa somonga to ‘ysin.
K oshg'ariy M .Turkiy so 'zlar devoid. «Devonu lug'otit turk». I tom. - Т.:
O 'zbekistonFA nashriyoti, 1 9 6 0 ,137-b. Keyingi sahifalarda shu kitobdanolingan
sh e’riy parchalar va ko‘chirmalar yoniga devon tomi va sahifasi ko'rsatildi.
326
O 'tlu k 2
Kulsa kishi yuzingga,
Ко ‘rkluk yuzin ко ‘rungil.
Yavlaq ко ‘zaz tilingni,
E zgu savig' tilangil.
111.50
Undab ulug' tabaru
Tavrab kelib yugurgil.
Qurg ‘aq yilin buzun ко ‘r,
Qanda tushcir qudi il.
III.76
Kelsa qali qatig 'liq,
Ertar teyu seringil.
О ‘zluk ishin bilip tur,
Ancha angar tirangil.
III.252
Kulsa kishi yuzungga,
Ко ‘rklik bo 'lib ко ‘ringil.
Shirin, ochiq so 'z so ‘yla,
Yoqmoq uchun uringil.
Bo 'Isa og 'ir ishlaring,
О 'zgalarga buyurma.
О ‘zingni och qoldirib,
Boshqaga oziq berma.
Kelsa qancha qattiqlik,
О ‘tib ketar, scibr etgil.
Dunyo ishin bilib tur,
О ‘zingni beg ‘am tutgil.
Bo ‘Imish nengir sevarsan,
Aqrun angar sevingil.
Bermish nengik saqinma,
Azraq angar o ‘kungilAU.312
Borliq mulking sevarsan,
Unga kamroq sevingil.
Ketgan molga achinma,
Unga ozroq о ‘kingil.
Birinchi o ‘tlukda mehmon kutish odobi, q o ‘ni-qo‘shnilar
bilan ahil b o ‘lish, saxiylik haqida nasihat beriladi. Ikkinchi
o 'tlu k d a esa. insondagi ichki va tashqi go‘zallik ulug‘langan.
Shirin s o ‘zlilik, h ay o td ag i h a r q a n d a y qiyinchiliklarga
bardoshli bo'lish, boylikka hirs q o ‘ymaslik insoniy fazilat
sifatida ko'rsatilgan.
T A B Z U G ‘
T ab z u g 1 turkiy adabiyotdagi qadimiy jan rlard an biridir.
Turkiy xalqlar topishm oqni shunday ataganlar. D evonda
quyidagi gap keltirilgan: Tabzu g ‘uq tabuzdim - men undan
bir topishmoq so 'ra d im (I., 429). T o p ish m o q jah o n xalqlari
327
o ‘rtasida keng tarqalgan ja n rlard an biridir. Xalq og'zaki
ijodi tarixida topishm oqning ikkita shakli uchraydi: 1. S o ‘z
shakli, y a ’ni yashiringan narsa - hodisani so‘z vositasida
ifodalash (Q o ro n g ‘u uyda beli b o g ‘liq qul yotur (supurgi).
Bu topishm oq hozirgi davr o g ‘zaki ijodida ham keltirilgan
b o ‘lib, u ijtimoiy sinfiy mohiyatiga k o ‘ra o ‘zining qadimiy
qatlamiga ega. 2. N arsa buyum shakli, y a ’ni narsa-buyumni
ko'rsatish bilan yashiringan fikrni topishga d a ’vat etish.
Q adim gi turkiy x alq lar o ‘rtasid a ta b z u g ‘ning narsa-
buyum shakli ham keng rivojlangan. G erodotning «Tarix»
kitobida berilgan «D o ro nin g Skifiyaga yurishi» qissasida
topishm oqning narsa-buyum shakli keltirilgan b o ‘lib, bu
usul turkiy xalqlar o g ‘zaki ijodida ju d a qadim zam onlarda
ildiz otganligini k o ‘rsatadi. A sarda tasvirlanishicha, skiflar
hukm dori D oroga qush, sichqon, q urb aqa va beshta kam on
o ‘qini sovg‘a qilib j o ‘natadi. Bu narsa-buyum larda m a ’no
yashiringan b o ‘lib, D o r o uni topishi kerak edi. F orslar
h u k m d o r i to p is h m o q -b u y u m n in g ja v o b in i q uyidagicha
izohlaydi.
« S k i f l a r m e n g a h o k i m i y a t n i , y er h a m d a s u v in i
topshirmoqchi. Sichqon yerda yashaydi, insondek yerning
m ahsulotidan oziqlanadi. Q u rb aq a suvda yashaydi. Qush
c h a q q o n l i g i b il a n o t g a o ‘x s h a y d i, k a m o n o ' q l a r i n i
t o p s h i r i s h l a r i
esa
s k i f l a r n i n g
b iz g a
q a r s h i l i k
k o ‘rsatmasliklarining belgisidir».
D o ro Skifiyaga bostirib kirganida lining q o ‘shini safida
G obriy ismli do n o kishi b o r edi. U skiflar jo 'n a tg a n buyum
- topishm oqni b o shqacha izohladi.
« A g a r siz, f o r s l a r , q u s h d e k o s m o n g a p a r v o z
e t m a s a l a r i n g i z
y o k i
s i c h q o n d e k
y e r o s ti g a
y o ‘q o lm asalarin g iz yoki q u r b a q a d e k b o tq o q q a s a k ra b
tushmasalaringiz ushbu kamon o'qlaridan halok b o ‘lasizlar,
vatanlaringizga qayta olmaysizlar».
Buyum- topishm oqning haqiqiy javobi ham shu edi.
Y u su f Xos H ojibning « Q u ta d g ‘u bilig» asarid a ham
buyum-topishmoqlarning yaxshi n am unalari keltirilgan.
K untug'di elig bir kuni yolg'izlikdan siqilib, huzuriga
O y t o 'l d i n i c h o r la d i. O y to 'ld i k elib, h a y r a t g a tu s h d i.
Eligning qo v o g ‘i soliq, yuzi tumshaygan edi. K untug'di uch
oyoqli kursida o ‘tirardi. Q o i i d a pichoq, s o ‘l to m o n id a esa
zahar-zaqqum, o ‘ng tom onida esa sharbat turardi.
Bu t a s v i r b u y u m - t o p i s h m o q d i r . O y t o ‘ldi u n i n g
m a ’nosini a n g la b y etm a g a c h , e lig d an u n in g ja v o b in i
so ‘raydi. Buyum-topishmoqning javobi shunday edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |