Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

Yuqoridci Tangri yorlaqadi.
Qora xalqimga, uch о ‘g 'limga egalik qilolmadim.
Men Tarxon Sangunman
,
E l chur elida shuhrat topdim.
Er qahramonligim uchun yig 'Icidi. Biz yig ‘lamaymiz...
Ega bo ‘lolmcidim elda qolgcin olti dono bek о ‘g ‘liga.
Turk xonining balbali uchun bezakni el aro
to ‘qqiz er birin-ketin er о ‘g ‘illari
Qo ‘yib, saylab oldi и shavkatli begimga.
To ‘qqiz marta aylanib, otni to ‘xtatdim.
O 'ttiz erni boshlab borib, pistirmciga duch keldini.
Shunda uch akamdan ayrildim. Tachamdan ayrildim.
To ‘qqiz bek erdan ayrildim. Bayroqdor edim, ishonchli
edim . O lti yo sh im d a otam dan ayrildim , anglab
yetmadim.

---

Uch akamdan ayrildim, onam, uch akamga men
sharaf otasiman.
Elimga, xoqonimga boqmadim.
О ‘g 'lonimga, og ‘a-inimga boshchilik qila olmadim.
* * *
0 ‘rxun va Enasoy toshbitiklari adabiy janrlar talablariga 
k o 'r a marsiya va madhiyadir. Shaxsning vafot etganligiga 
ach in ish hissi b ilan b itilg a n s a tr l a r m a rsiy a ja n r in in g
xususiyatini belgilasa, uning tiriklik paytidagi qahramonlik, 
bahodirlik, v atanparvarlik fazilatlari ulugMangan satrlar 
m a d h iy a j a n r i ta la b i a s o s id a y u z a g a kelg an . E n a s o y
bitiklarida bu ruh y an ad a kuchli.
Uydagi xotinlarim, malikalarim,
Sizlarni yo 'qotib,
О ‘zimning о 'g 'illarim,
Sizlardan judo bo 'Idim.
Men yuzta qahramon jangchini
kuchiga ega bo 'Iganim uchun,
Dushmanning yuzta jangchisi
bilan daryo bo 'yida urushganim uchun,
Sizlardan ayrildim.
Ко 'к osmondagi quyosh va oyni yorita olmadim,
Vatanimni yo 'qotib, sizlardan ayrildim.
Xoqonimni, davlatimni, sizlarni y o ‘qotib,
Sizlarga egalik qila olmadim...
T o s h b i t i k l a r
a s o s a n
e r k a k
k i s h i l a r
v a f o t i g a
bag'ishlangan. Marsiya h am asosan vafot etgan kishining 
t i l i d a n b e r il g a n . M a r s i y a t u r k i y y o z m a va o g 'z a k i
a d a b i y o td a a lo h id a ja n r d i r . M a h m u d K o s h g ‘ariy n in g
«Devonu lug‘otit turk» kitobida saqlangan Alp Er T o ‘ngra
318

---

marsiyasi ham shunday ja n r namunasidir. U xalq o g ‘zaki 
ijodi m ahsuli hiso b lan ad i. Lekin m arsiy an in g 0 ‘rxun- 
Enasoy bitiklaridagi m arsiyalardan farqi shundaki, u vafot 
etgan shaxs tilidan b ay o n etilm aydi, b alki xalq yig‘isi 
hisoblanadi.
O 'rxun-E nasoy toshbitiklari tarixiylik xususiyatiga ega. 
U lar hayotdagi aniq shaxslarga bag'ishlangan. Shu bilan 
birga mifologik tasavv u rlar h am ifodalangan. Qadim gi 
tu rk iy la r m ifologiyasiga k o ‘ra T a n g ri yer va o s m o n n i 
yaratuvchi, u yagonadir. Tangri turkiylar uchun - ota, yer 
esa onadir. Kul tegin kichik yozuvi shunday boshlanadi:
Tengri teg. Tengride bolmush
Turk Bilga qag ‘an bu
О ‘tga о ‘lurtum.
Sabbinbin tukati esidgil.
Mazmuni:
Tangri toq. Tangridan bo ‘Igan
Turk Bilga xoqon bu yerga о 'Iturdim.
So 'zimni tugal eshitgil.
Kul tegin yodgorligining k atta yozuvi esa quyidagicha 
boshlanadi:
Uza Ко ‘к tengri
Asra yag ‘iz yer qbilbintuqda,
Ikin ara kisi og ‘1ы qbdbinmbis.
Mazmuni:
Yuzada Ко 'к tengri,
Ostda qora yer qilindi.
Ikkisi aro kishi о 'g ‘li yaratildi.
0 ‘rxun bitiklari Enasoy b itik larid an epik tasvirning 
kengligi bilan ajralib turadi. Bu yodgorliklarda ham marsiya
3 19

---

va m ad h iy a ruhi yetakchilik qiladi. Lckin voqelikning 
ifodalanish xususiyatiga k o 'r a b o sh q a ja n rla rn in g ham
belgisi mavjud. Kul tegin va Bilga xoqon yodgorligi badiiy 
ta sv irn in g yetakchiligi h a m d a epiklik xususiyati bilan 
qahram onlik dostonlarini eslatadi. Tuny uq u q yodgorligida 
esa voqealarning badiiy tasviri yetarli d arajada emas.
D em ak, to s h b itik la rd a ad ab iy j a n r talab la rig a k o ‘ra 
marsiya, m ad h iya, d o sto n va m e m u a r shakllari mavjud. 
T o shb itik larda badiiy tasvir vositalari, xalq tili boyligidan 
un u m li foydalanilgan. Kul tegin a s a r id a tu r k xalqining 
ta b g 'a c h la r to m o n id a n ezilishi, zulm o ‘tkazilishi shunday 
tasvirlanadi:
Turk budun illaduk ilin ichqinu idmis,
Qag 'ardaduk qag 'anin jituru idmis.