Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

Y UN O N VA TURKIYLAR ADABIYOTIDA
TE PA K O ‘ZLAR OBRAZI
Y unon va qadimgi turkiy xalqlar o g ‘aki ijodidagi yana 
bir y a q in lik b ir k o ‘zli o d a m la r h a q id a g i sy u jetlard ir. 
Akademik V.M.Jirmunskiy kuzatishicha, M arkaziy Osiyo 
xalqlari o g 'z a k i ijodida bir k o ‘zli m a x lu q la r haqidagi 
afsonalarning 12 xili uchraydi. «Odisseya» («To'qqizinchi 
q o ‘s h iq » ) d a b ir k o 'z l i o d a m x o ‘r o b r a z i y a r a t ilg a n . 
Turkiylarning qadimiylik qatlami saqlangan « Q o ‘rqut ota 
kitobi»da bunday obraz Tepa k o ‘z nomi bilan beriladi. Savol 
tug'iladi: bir k o ‘zli odam sim on m axluqlar dastlab qaysi 
xalqlar adabiyotida paydo b o ig a n . F .S ulaym onovaning 
fikricha, «Qadimiy yunon asarlari bilan b o g ‘liq b o ‘lgan
198

---

afso nalar O 'r t a Osiyo xalqlari o 'rta s id a tarqalishi uzoq 
tarixga ega». O g ‘zaki ijodning mahsuli b o ‘lgan m if va 
afsonalar Markaziy Osiyo xalqlariga ham yetib kelganiga, 
sh u b h a y o ‘q. Lekm bir k o ‘zlilar haqidagi afsonalarning 
tu g 'ilis h zam ini qadim gi s k if tu r k iy la r n in g ep o slarig a 
b o g ‘lanadi. VII asrda yashagan Aristey Markaziy Osiyoga 
say o h at qilib, issedonlardan bir ko 'zli o d a m la r haq ida 
eshitadi va «Arimaspe» dostonini yaratadi. G e ro d o t bu 
dostonni skiflar hayoti bilan b o g ‘laydi. Uning yozishicha 
«arifa» skiflarda «bir», «spu» « k o ‘z» degan m a ’noni beradi.
« O d is se y a » d a b ir k o ‘zli o d a m la r h a q id a g i h ik o y a t 
quyidagi m azm unga ega:
Odissey T roy a urushidan qaytar ekan, ularning kemasi 
bir k o ‘zli o d a m sim o n d ev la r-ts ik lo p la r y u rtig a tushib 
qoladi. Odissey ham rohlaridan o ‘n ikki kishini olib, orolni 
aylangani ketadi va bir g'orga t o ‘g ‘ri keladi. G ‘orda savat- 
savat pishloqlar, xumchalarda qatiq-qaym oqlar tu r a r edi. 
Bir mahal g ‘orga q o ‘y va echkilar podasi kirib keladi. Uning 
o rq asid an m anglayida k atta bir k o ‘z bitilgan b ah ay b a t 
Polifem paydo b o ‘ladi. Odissey va uning sheriklari q o ‘rqib 
ketishadi. Polifem ularga baqirganicha ikkitasini bahaybat 
q o ‘llarida k o ‘taradi va yerga urib o id ir a d i. S o 'ng ra ularni 
tilka-pora qilib, qozonga soladi. O vqatlangach, g ‘orning 
og'ziga tosh q o ‘yib, uyquga ketadi.
Bu tosh shunchalik katta ediki, uni yigirma t o i t gildirakli 
arava ham k o ‘tarolmas edi. Odiscyey bir k o ‘zli maxluqni 
o id i r is h n i cho'tlaydi, lekin toshni q o 'z g 'a ta ohnasligiga 
ishonadi. Ertasi kuni Polifem yana ikkita odamni o idirib, 
nonushta qiladi va g ‘orning og‘ziga tosh q o ‘yib, mollarini 
b o q q an i olib ketadi. Odissey va uning sheriklari g ‘orda 
yotgan xodalaming uchini kuydirishib, nayza qilishadi va uni 
yashirib q o ‘yishadi. Polilcm kechqurun yana ikkita odamni 
o id irib , ovqat tayyorlaydi. Shunda Odissey o'zi tayyoiiagan 
sharobdan unga uzatadi. Sharob Polifemga m a ’qul tushadi
199

---

va qayta-qayta ichadi ham da kayfi oshib, uyquga ketadi. 
Shunda Odisseyning ishorasi bilan sheriklari xodaning uchini 
o ‘tga tutishib, tsiklopni ko'ziga suqishadi. Odissey sharob 
t u t g a n i d a P o lif e m g a o 'z i n i n g ism ini H e c h k im d eb
tanishtirgan edi. K o‘ziga kirgan og'riqdan faryod chekadi, 
bir k o ‘zli m axluqlar g 'o r og'ziga to'planadilar, kim xafa 
qilganligini so 'rash g and a «Hech kim!» deb jav ob beradi. 
Odissey va qolgan sheriklari q o ‘y-echkilarning q orniga 
osilishib, g ‘ordan chiqib ketadilar. Odissey kemaga joylasliib 
o lg a n id a n s o ‘ng o 'z in i ta n is h tira d i. P olife m n in g o tasi 
Poseydon esa o 'g 'lin in g qasdi uchun uning d u shm aniga 
aylanadi.
Bir ko'zli m axluq skif yoki yunon xalqlari o ‘rtasid a 
yaratilgan bo'lm asin uning qiyofasida o d am lar hayotiga 
chang soluvchi yovuz kishilaming obrazi umumlashtirilgan. 
Y u n o n shoiri A ristey Q o f q a z t o g 'l a r i d a n o lto y g a c h a
sayo h atd a b o ‘lib, bir k o ‘zli odam lar - arim asplarni skiflar 
m am lakati bilan bog‘laydi. Professor X .G .K o 'r o 'g 'li xalq 
o g ‘zaki ijodida bir ko'zli o d am sim o n m a x lu q la r o b raz 
ta d q iq ig a b a g 'is h la n g a n m a q o la s id a U ra l va Q o f q a z
to g ‘lari, Sibir va Qozog'iston cho'llarida yashaydigan turkiy 
xalqlar o ‘rtasida bir k o ‘zli bahaybat maxluqlar haqida katta 
m a te ria l to 'p la g a n lig in i bay o n etadi. T u rk iy q a b ila la r 
o 'rtasid a Tepa k o'z - ko'zi manglayida bitganlar haqida 
afsonalar k o ‘pliginmg adabiy manbalari mavjud. Tepa k o ‘z 
q a h r a m o n la r obrazi qadimgi o ‘g ‘uz qabilalari o 'rta s id a
yaratilgandir. Y unon shoiri Aristey skiflar m a m lakatid a 
sayohatda bo'lganida ajabmaski, o 'g ’uzlar o'rtasida mavjud 
ana shunday syujetlarni eshitgan bo'lsa. Odissey bir ko'zlilar 
oroliga tushib qolgan joy ham Aristey bosib o 'tg a n y o ‘l - 
Q ora dengiz atrofida bo'lishi, tabiiy.
0 ' g ‘ u z l a r n in g T e p a k o ' z l a r h a q i d a g i h i k o y a t l a r i
« Q o 'r q u t ota kitobi»da o 'rin olgan. Uning asar sifatida 
tu g ‘ilishi m ilo dd an avvalgi VII asrga t o ‘g ‘ri keladi. Bu
200

---

cposda A ruz (Afrosiyobning o ‘g ‘li deb atalgan)ning o ‘g ‘li 
Bisot Tcpa ko'zni o id irad i. X .G .K o 'ro 'g 'ii k o ‘rsatishicha, 
« Q o ‘rqut ota kitobi»dan tashqari o ‘g ‘uzlar b ahay b a t bir 
k o ‘zlilar haqida yana ikkita afsonaviy asar yaratishgan. 
« Q o ‘rqut ota kitobi»ning VIII q o ‘shig‘i «Bisot Tepa k o ‘zni 
qanday qilib o id ir g a n i haqida» deb nomlanadi.
Aruz dushman bilan qattiqjang qilgan paytda o ‘zi turadigan 
yurtdan butun qarindoshlari bilan k o ‘chib ketadi. Shunday to's- 
to'polon paytda o ‘g‘lini yo‘qotib qo‘yadi. Vaqtlar o ‘tishi bilan 
A ruz yana o ‘z yurtiga qaytib, k o ‘chib keladi. A ruzning 
xizmatkorlari bir kuni qam ishlar orasida slier bir bolani 
emizayotganligini k o ‘rib qolishadi. Bu xoqonning o ‘g ‘li edi.
Tepa k o ‘zni esa Aruzning c h o ‘ponlari q o ‘ylar orasidan 
topishadi. Uning k o ‘rinishi o d am ga o'xshar, lekin bir k o ‘zli 
o ‘g‘il bola edi. Aruz bir k o ‘zli bolani o ‘zi bilan uyiga olib 
ketadi, Bisot bilan birgalikda tarbiyalaydi. Tepa k o ‘z inson 
bolasi nimani esa, shu bilan oziqlantiriladi. Bisot qanday 
tarbiya k o ‘rsa, shunday tarbiyalaydi. Tepa k o ‘z ulg‘aygani 
sari bolalarning burnini qonatadi, xalqning tinchligini buza 
boshlaydi. 0 ‘g‘uzlar undan zorlanadi. Aruz Tepa k o ‘zni 
uydan quvib yuboradi. Tepa k o ‘z o ‘g ‘uzlar orasidan chiqib 
ketar ekan, katta to g 'd a m akon quradi va o ‘tgan odam ning 
yo'lini t o ‘sib, qaroqchiga aylanadi. D alada birorta c h o ‘pon 
qolmaydi. Tepa k o ‘z hammasini bir boshidan yeb tam om
qiladi. U o ‘g ‘uzlarning boshlig'idan h ar kuni 60 ta odamni 
yeyish uchun talab qiladi. Q u rq ut ota u bilan m uzokaraga 
borib, unga o d a m la r o ‘rtasid a ta rb iy alan g an in i eslatib, 
ikkita o dam va besh q o ‘y keltirishga kelishadi. Tepa k o ‘zga 
qarshi k u rash g a kelgan p ah la v o n la rn in g h am m asi yem 
b o ‘lishgandi. Bu orada Bisot uzoq sayohatdan qaytib keladi. 
Jan g d a halok b o iish in i sezgan T ep a k o ‘z Bisotga yalinadi. 
Bisot sher bolasiga xos k u ch -q u drat bilan uning boshini 
oladi va o ‘g ‘uzlarni yaxshilikni bilmay q o n x o ‘rlik qilgan 
Tepa k o ‘z zulmidan qutqazadi.
201

---

«Odisseya» va « Q o 'rq u t ota kitobi»da berilgan bahaybat 
bir k o 'z li m a x lu q h ik o y a li o ‘ziga xos g ‘oyaviy-estetik 
vazifani bajargan. Lekin T ep a k o ‘z Polifemga nisbatan 
a n c h a m u k a m m a l ch iq q an . T ep a k o ‘zning yoshligidan 
o ‘lim igacha b o ‘lgan h a y o tid a m a ’lum bir shaxsning 
yaxshilikni yomonlik bilan qaytargan, sut bergan ota-onaga 
qarshi q o n x o ‘rlik qilgan, ona yurti va xalqi boshiga zulm 
o ‘tkazgan yovuz kuchlarning obrazi umumlashgan. Tepa 
k o ‘z o b r a z i 
0
‘g ‘u z la r n i, ayni p a y t d a q a d im g i tu r k i y
x alq larn i q o n i q o ‘shilm ag an b o sh q a y u rt kishisini o ‘z 
qabilasi ichkarisiga olib kirmaslikdan saboq bergan, uning 
q iy o f a s i o d a m g a o ‘x s h a g a n li g i, m e h r - m u h a b b a t
k o ‘rsatishga uringani bilan dushmanlik yo'lidan qaytmasligi 
badiiy m a n zara orqali ko'rsatilgan.
A k ad em ik j u g ‘rofshunos L.S.Berg ham «K o'chu v ch i 
etnograf syujetlar» maqolasida qozoq xalq og'zaki ijodidagi 
b ir k o ‘zli o d a m s i m o n l a r a f s o n a s in i k e l tir a d i . U n d a
ifodalanishicha, qadim zam onlarda O 'tim botir oltita sherigi 
bilan hozirgi O rskdan o ‘tib b o rar ekan, cho'Ida b ahaybat 
o d am q o ‘y boqib yurganini ko'rishadi. 0 ‘tim sheriklari 
bilan uning oldiga yaqinlashadi. C h o 'p o n bir ko'zli dev 
b o ‘lib, ulardan bittasini tutib yeydi va qolganlarini g 'o rg a 
qam ab, chiqish joyini k atta tosh bilan berkitadi. Bir ko'zli 
dev uxlab qolganida 0 ‘tim botir uning ko'ziga qizdirilgan 
nayza bilan sanchadi va g'o rd an sheriklari bilan q o ‘y terisini 
yopinib chiqib ketadi.
Bu afsonada 0 ‘tim botir obrazi Odisseyning taqdiriga 
aynan monanddir.
Y u n o n tarixchilan b arch a turkiy qavm lar to 'g 'r is id a
t o i a tasavvurga ega b o im a g a n la r , faqat Q ora dengiz va 
Kaspiy dengizi atrofida yashagan skiflar h am da ularning 
qavmlarini yaxshi bilishgan. Markaziy Osiyoda yashaydigan 
(ularni forslar sak deb atash ad i) yoki uzoq Shimoldagi 
skiflarning joylariga bormaganliklari sababli ular to ‘g ‘risida
202

---

ham yetarli m a ’lum otlar berishmaydi. M asalan, G erodot 
Xorasmiy (xorazmlik)lami tilga olgani holda ular haqida 
boshqa qavm lar (masalan. massagetlar)dek aniq rr.a’lumot 
keltirm aydi. Y u n o n la r u chun skif q av m lari afsonaviy, 
antiqa odam lar bo'lib k o ‘rinadilar. G o ‘yo bu o 'lk alard a 
r a n g - b a r a n g x u s u s iy a tli: b ir k o 'z l i , q i s h d a b o ‘r ig a
aylanadigan. echki tuyoqli. tovuq tusli, burgut qanotli, tilla 
taqinchoqli, boshida sochi bo'lm aydigan odam lar, hatto 
oltin junli q o ‘chqorlar ham bor deb eshitadilar.
E n d i l i k d a b ir k o ‘zli b a h a y b a t o d a m l a r h a q i d a g i
afso nala r Q o fq az va U ral to g ‘lari, Sibir kengliklari va 
Qozog'iston cho'llarida yashagan turkiy qavm lar o 'rtasid a 
k o 'p lab uchrashi aniqlandi. Qozoq etnografi va tarixchisi 
Ch.Valixonov (1835-1865) Tepako'zlar haqidagi afsonaning 
quyidagi variantini yozib olgan.
Qo'yliboy baks qavmining shuhratli kishilaridan biri edi. 
U b archa bak slarg a xo'jayinlik qilardi. Bir kuni N o d ir 
C h o ‘loq ismli bashoratchi, parilar boshlig'i Q o'yliboyga 
yaqin k unlarda bir xotin farzand ko'rishi, u albastilarning 
podshosi boiishi, u tom onga borish xavfli ekanligidan xabar 
beradi. Qo'yliboy ham o 'z odam lariga vaqinda qo'rqinchli 
bir tug'ilish bo'lishini m a ’lum qiladi. C hin d an ham ikki 
kundan keyin Qo'yliboyga qaysi bir boydan yordam so'rab, 
otliq keldi. H am m a qirg'izlar Q o'yliboy bor ekan, o'lim dan 
boshqa barcha xavflardan u himoya qilishidan k o ‘ngli t o ‘q 
edi. Q o'yliboy yo'lgachiqdi. U yordam so 'rag an lar yurtiga 
yetib keldi. S h am sh irin i o ‘ynatib , albasti bilan ja n g g a
shaylandi. Shu payt s h a m s h irig a n im ad ir kclib urildi. 
Q o 'yliboy kuchli ovoz bilan qichqirdiyu o tidan yiqildi, 
nafasi ichiga tushdi, qo 'rq in ch d an tomirlari tortishdi. O g ‘zi 
va qulog'idan q o ra qon keldi. O g'riq zo 'rid a n hushidan 
ketdi. Q o'yliboy o'ziga kelgach, albastilar shohiga ko'zi 
tushdi. U qora otda, q o ra kiyimda, oyog'idan boshigacha 
temir niqobda. lekin bir ko'zli edi. Uning k o ‘zi peshonasiga
203

---

bitgan bo'lib. shu q ad ar katta ediki, go‘yo qimiz soladigan 
tovoqdek kelar edi.
Bu afsonadagi albasti obrazi ham o ‘z qiyofasi bilan 
Polifemni eslatadi. Albasti - Alp bosdi o ‘z m a ’nosi bilan 
bahodirlarni yenguvchi, qahram onlarga qarshi kurashuvchi 
k u c h s i f a t i d a y a r a t i l g a n o b r a z d i r . R u s e t n o g r a f i
N.V .O stroum ov ham X IX asrda Qozog'iston c h o ila r id a
yurib, bir k o ‘zli odam lar haqidagi ikki afsonani yozib oladi.