Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

SheraK qissasi. 
D oro qo'shini bilan saklar o ‘rtasida urush 
borar edi. Sak podachilaridan Sherak o ‘z podsholaridan 
S aksfar. O m arg va T o m ir la r h u z u rig a keladi. U Eron
104

---

q o ‘s h in in i h iy la b ilan h a l o k e ta ja g in i a y ta d i, a m m o
p o d s h o h ia r S h e r a k n m g oilasiga, b o la la rig a , av lo d ig a 
g ‘am xo ‘rlik qilishlari shart edi. Ularga qasam ichdirib, shu 
v a ’dani olgach, Sherak o ‘sha yerdayoq o 'zining quloq- 
burnini kesadi, boshqa a ’zolariga ham ja ro h a t yetkazadi, 
s o ‘ngra saklardan Eron q o ‘shini tom on qochib o 'tg an kishi 
sifatida forsiylar turgan joyga keladi.
Sherak Doroga arz qilib, o ‘zini saklardan alam k o ‘rgan 
kishi qilib k o 'rsatad i. U Eron qo'shinini saklarning eng 
chekka yerlariga olib borajagini, u yerda turib, sak q o ‘shiniga 
to ‘satdan hujum qilib, g ‘alaba qozonishlarini aytadi.
Eron q o ‘shini bir haftalik oziq-ovqat olib y o ‘lga tushadi. 
Q o'shin uzoq y o ‘l yuradi. Oziq-ovqat tam om bo'ladi. A tro f 
q u r u q q u m v a s a h r o d a n i b o r a t edi. E r o n q o ‘s h in i 
aldanganini anglaydi. Eron sarkardalaridan biri Sherakdan:
-
Shunday ulug‘ podshoni aldab, k atta qo'shinni biror 
quduq b o ‘lmagan, biror qush uchmaydigan, biror jonivor 
k o 'zg a k o ‘rinmaydigan, n a olg‘a yurish, na ortga qaytish 
m u m k i n b o ‘lm a y d i g a n s a h r o g a b o s h l a b k e l is h d a n
m uroding nima edi? deb so'raydi.
Sherak, o 'z vatandoshlarim ni saqlab qoldim va Eron 
q o ‘shinini halok etaman, deb ja v o b beradi.
Botir c h o 'p o n qatl etiladi. Forsiylar arang A m udaryo 
sohiliga yetib oladilar.
D o r o s a k c h o ‘p o n i S h e r a k n i n g o ‘c h in i u n in g
q a v m l a r i d a n o la d i. D i o d o r « K u t u b x o n a » a s a r i d a
k o 'rsa tis h ic h a , A lek san d r M ak ed o n sk iy A m u d a ry o d a n
o ‘tar ekan, dahshatli voqeaga duch keladi. Eron shohi Doro 
sakkiz yuzga yaqin odam ni Sheraknm g qiyofasi darajasida 
j a z o l a g a n
edi. 
A l e k s a n d r
k o ‘r g a n
o d a m l a r d a n
k o ‘pchiligining qo'li, ayrimlarimng oyoqlari, birining burni. 
b o s h q asin in g q ulo g ‘i kesilgan edi. A m udaryo qirg'oqlariga 
h a y la b y u b o r ilg a n la r n in g h a m m a s i q iy n o q - a z o b la r g a
solingan m ajruhlar edi.
105

---

O 'z ona yeri va xalqi uchun jon berish qahramonlikning 
yuksak namunasidir. Sherak shunday qahramonlikni bajardi. 
T arixiy m a n b a la r d a k o 'rsa tilis h ic h a , sa k la r A le k s a n d r 
M a k e d o n s k iy b o stirib kelgan d a v r d a h a m o 'lim g a tik 
boqishgan. Grek sarkardasi jangda bir qancha saklami asirga 
o la d i. A sirg a tu s h g a n y ig itla r n in g jis m o n iy j i h a t d a n
baquvvatlarini o'limga buyuradi. 0 ‘limga mahkum etilganlar 
o ‘limdan sira qo'rqmasdan, aksincha, xursand b o ‘lishib, xalq 
q o ‘shiqlarini baralla aytib borar edilar, deb yozadi yunon 
tarixchisi Kvint Kursiya Ruf.
Xalq uchun jonini fido qilgan Sherakka m onand obrazlar 
boshqa xalqlar adabiyotida ham uchraydi. Masalan, m s xalq 
o g 'z a k i ijodidagi Susanin va D a n k o obrazlari sh u n day
xususiyatga ega. B eruniyning «H indiston» asarida ham 
Sherakka xos tadbirkorlik va harbiy hiylaning yana bir shakli 
«Shoh Kanik va R o ja K anjaning vaziri afsonasi»da o 'z
ifodasini topgan.
Turkiy xalqlar og'zaki ijodiningshakllanish davri rivoyat 
va afsonalarning boyligi bilan ajralib turadi. Bu asarlar 
k o ' p r o q ta rix iy - b a d iiy m a z m u n g a ega b o 'l i b , u la r d a
qadimgi skif, massaget, sak va boshqa turkiy qavm larning 
qahram onlik tuyg'ulari o 'z ifodasini topgan. Turkiylarning 
antik adabiyoti yodgorhgi hisoblangan afsona-rivoyatlar 
keyinchalik k atta hajmli dostonlar yaratilishiga asos bo'ldi.
Turkiy xalqlar og'zaki ijodining shakllanish davri rivoyat 
va afsonalarning boyligi bilan ajralib turadi. Bu asarlar 
k o ' p r o q ta rix iy - b a d iiy m a z m u n g a ega b o 'l i b , u la r d a
qadimgi skif, massaget, sak va boshqa turkiy qavm larning 
q ahram onlik tuyg'ulari o 'z ifodasini topgan. Turkiylarning 
antik adabiyoti yodgorligi hisoblangan afsona-rivoyatlar 
keyinchalik katta hajmli dostonlar yaratilishiga asos bo'ldi. 
S h u sab ab li h am bu d a v rn in g o 'z ig a xos xususiyatlari 
to 'g 'ris id a quyidagi xulosalarni bayon etish mumkin:
1. 
Antik davr tarixchilarining m a iu m o tlarig a tayanib, 
miloddan oldingi VII asrlarni turkiy qavmlar shakllanishi
106

---

davri deb atashga asoslar bor. Churtki bu davrda yashagan 
skiflar hukm dori Madi Skifiyadagina emas, balki Kichik 
O siyo m a m la k a tla ri va Y e v r o p a d a h a m o ‘z m av qein i 
ti k la g a n . T u r k i y q a v m la r n i, h a t t o bu q a v m l a r n i n g
shakllanganlaridan biri hisoblangan kimmerlarni ham o ‘z 
davlati tarkibiga q o ‘shib olishga erishgan. Demak, yagona 
turkiylar davlati - Skifiya tashkil topgan.
2. 
Ij'timoiy-tarixiy vaziyatdan kelib chiqib, M adining 
hukmronlik vaqtini «Turkiy qavmlarning shakllanish davri 
a d a b iy o ti» d eb a ta s h m a q s a d g a m u v o fiq d ir. Bu d a v r 
adabiyotiga faqat miloddan avvalgi VII asrlarda yaratilgan 
adabiy meros nam unalarigina emas, balki sh u davrdagi 
ijtimoiy-tarixiy voqea-hodisalar t a ’sirida keyingi asrlarda 
h am y u zag a kelgan ad ab iy y o d g orlik larn i h a m kiritish 
mumkin. Gerodotning «Tarix» kitobi orqali bizgacha yetib 
kelgan «K o‘r qullar», «Shohga b o ‘ysunmagan kimmerlar», 
« S k iflar «ov»i» h a m d a M a d in in g badiiy a d a b iy o td a g i 
muqobiliga aylangan Alp Er T o 'n g a - Afrosiyob haqidagi 
adabiy syujetlarda shu davr ruhi saqlangan. Tomir, Zarina, 
Sherak haqidagi qissalar esa g‘oyaviy mazmuni, qahramonlik 
ruhiga k o ‘ra Madi shaxsiyatiga bog‘langan asarlar silsilasidan 
joy oladi.
3. 
«Turkiy qavm larning shakllanish davri adabiyoti» 
o ‘ziga xos mavzu y o ‘nalishi va ja n r xususiyatiga ega. Skifiya 
(Turon) va Midiya (Eron) m am lakatlari o ‘rtasidagi janglar 
tasviri bu d av r adab iy o tin in g bosh m avzusidir. A lp Er 
T o ‘nga. - A fro siy o b T u r o n va E ro n u ru s h la ri h a q id a
yaratilgan asarlarning asosiy qahram oni hisoblandi. Ijodkor 
xalqning shu ulug1 qahram on obrazini yaratishga intilishi 
qadimgi turkiy adabiyotning ja n r rang-barangligini ham
yuzaga keltirgan. Sov (qissa), o ‘tkunch (hikoya, bo'lgan 
v o q e a ) , y i g ‘i - y o ‘q lo v ( m a r s i y a ) , d o s t o n bu d a v r
adabiyotining yetakchi janrlaridandir. A dabiyotning eng 
m u h im xususiyatlaridan biri, turkiy m alika h u k m d o rla r
107

---

obrazini y aratishga e ’tib o r oshganligidir. A ntik d a v rd a
turkiy ayollarning yurt boshlig'i darajasiga ko'tarilishi va 
og‘zaki adabiyotda ularning mukammal obrazi yaratilishiga 
erishilishi ja h o n adabiyoti tarixida k atta voqeadir. Turkiy 
maiikalar, jum ladan, T o m ir qissasi ja h o n adabiyotidagi bir 
necha asarlar yaratilishiga asos b o ‘lishini shunday baholash 
m u m k in . S h u n in g d ek , N izo m iy G a n ja v iy b u y u k asari 
«X am sa»da ham turkiy ayol h ukm dorlar obrazini m ah o rat 
bilan yaratdi. U lug1 shoir «Xisrav va Shirin» d ostonida 
M ehinbonu obrazini Afrosiyob avlodidan deb t a ’riflaydi 
va u n in g q ad im g i tu r k iy a y o lla r g a xos d o n o lig i, aql- 
zak o v a ti, y u rtn i b o sh q arish qobiliyatini m a h o r a t bilan 
tasvirlaydi.

---

U C H IN C H I Q IS M