Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

K atta uy yoiidi,
Uning tubigacha hech narsa qolmadi.
Devorlarigacha qolmadi.
X o'sh, bu nimanmg belgisi? Tushning t a ’biri - yomonlik, 
inson boshiga keladigan m usibat belgisi.
«Irq bitigi» qadim gi turkiy ad ab iy o td ag i ilk ramziy- 
majoziy xususiyatli asardir. U n d a inson hayotidagi yaxshilik 
va yomonlik ramziy obrazlar misolida beriladi. Bo‘ri va q o ‘y 
haqidagi m asallar ja h o n adabiyotida k o ‘p uchraydi. Q o ‘y
- ojizlik, b o ‘ri - z o 'rav o n lik timsolidir. «Irq bitigi»dagi 
quyidagi s h e ’r bunday xususiyatli m asallarning qadimgi 
n am u n alarid an hisoblanadi:
Boy kishining qo ‘yla ri hurkib ketibdi,
Ular bo 'riga duch kelibdi.
Bo 'ri uning suti bilan og 'izlanibdi
352

---

(yoki bo 'rining og ‘zi kasallanibdi, - у a ’ni og ‘ribdi)
Qo 'ylcir scdomat va tugal qolibdi, deyishdi,
Bilib qo ‘ying: bu - yaxshi.
Xalqimiz urush va halokatlardan cho'chib yashagan. Наг 
q a n d a y u r u s h n i n g b ir b a h o n a s i b o r . I k k i z o ' r a v o n
kuchlarning to 'q nash u v i k atta falokatlarga asos bo'ladi. 
Ayiq va T o ‘n g ‘iz to'qnashuvi ifodalangan sh e’rd a shunday 
m a ’no ifodalanadi:
A yiq bilan To ‘ng ‘iz
Dovon ustida to ‘qnashibdi.
Ayiqning qorni yorilibdi,
To 'ng ‘izning oziq ( tish )i sinibdi, deyishdi.
Bilib qo 'ying: bu - yomon.
«Irq bitigi»da allegorik xususiyatga ega b o i g a n sh e’rlar 
anchagina. Shu sababli ham bu asarga tush t a ’biri nuqtai 
n aza rid an emas, k o ‘p ro q badiiy ijod n am u n asi sifatida 
yondashish kerak.
TANGRIKLA
Tangri - Ollohdir. Qadimgi turkiy tilda 
Tangri 
so ‘ziga 
k+la qo'shimchasini q o ‘shish bilan yangi so ‘z yuzaga keldi. 
T a n g r i - o t, la h a r a k a t n i b il d ir u v c h i s o ‘z y a s o v c h i 
q o 'sh im ch a b o ‘lib, Tangriga yolvor, T an g rig a tav b a qil 
m a ’nosini beradi. T urkiy xalqlar adab iy o tida insonning 
Tangriga tavba-tazarrusi ifolangan she’rlar va katta hajmli 
a s a r la r h a m y a ra tilg a n . B u n d a y m a z m u n d a g i a s a r la r
Tangrikla - ta vb an o m a janri nam unasi hisoblanadi.
Moniylik oqimidagi turkiy adabiyotda ta v b an o m a janri 
ta la b ig a m os k e la d ig a n s h e ’riy h a m d a n a s riy a s a r la r
uchraydi. Quyidagi she’r shunday xususiyatga ega:

---