Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

M oyun Chur b itig i. 
B itik n i 1 9 0 9 -y ild a fin olim i 
G .I.R am sted g Shimoliy M o ‘g ‘ulistonning Selenga daryosi 
b o ‘yidan topgan. M o y u n C h u r - u y g ‘u r xoqoni b o i i b ,
bitiktosh 759-yilda 
0
‘rnatilgan. Y ozuvda turkiy qavm lar 
o ‘rtasidagi jang o v ar yurishlarning tafsilotlari M oyun C h u r 
tilidan hikoya qilinadi. Voqealar Selenga daryosi atrofida 
b o i i b o ‘tadi. U y g 'u rlar davlati obod edi. Unga avval Bilga 
xoqon, keyin Bo‘yla Bag'an Tarxan (hukmdor, q o in o n d o n ) 
xoqonlik qilishgan. B o ‘yla B ag‘an T arx a n shad (turkiy 
xoqonlar sazovor b o i g a n eng oliy harbiy unvon)ga ega edi. 
Bu paytda M oyun C h u r 26 yoshda edi, otasming qo'shinida 
mingboshi vazifasini bajarardi. Qarluqlarga qarshi jangda 
ishtirok etardi. Bitikda Bo‘yla Bag'a Tarxan vafot etishi, 
xoqonlik Moyin C h u r q o ‘liga o ‘tishi, lekin xalqning bir 
qismi Tay Bilga T u tuq n i xoqon deb e ’lon qilishi, M oyun 
C h u r esa hokimiyatni q o i g a kiritish uchun unga qarshi

---

kurashishi voqcalari aks etgan. M oyun C hu r bitigi kcrproq 
t a r i x iy q i m m a t g a ega. J a n g у i 1 l a r i , j o y n o m l a r i ,
q a h r a m o n la r n i n g ismi va u n v o n la ri aniq k o ‘rsatilad i. 
Bitikda xalq m a q o llarid an h am unum li foydalanilgan. 
M asalan, « G ‘am o ‘z uyingda» maqoli bir q av m d an o ‘z 
q a v m ig a q a r s h i c h i q q a n la r ta svirin i u m u m la s h ti r a d i. 
M oyun C h ur q o ‘rqmas. adolatli, turkiy xalqlami ahillikka 
chaqiruvchi, bo'ysunm aganlarga nisbatan shafqatsiz xoqon 
ekanligi k o 'r s a tilg a n . U n in g o b o d o n c h ilik k a , x u susan
q o ‘rg ‘onlar. shaharlar qurilishiga rahnamoligi aniq dalillar 
bilan tasvirlangan.
■k 
- k
-k
Tangridan bo'lgan, davlatni barpo qilgan Bilga xoqon
Tulis, tardush xalqini ushlab turdi. O'tukan atrofidagi xalq
bu ikki tog ‘ oralig ‘ida edi. Suvi Selenga daryosi edi. U yer da
davlat gullab-yashnagan. Qo'shini, и yerda qolgan xalqi, o'n
uyg 'ur 
va 
to 'qqiz о ‘g 'uz xalqini yuz y il boshqargan. Turk
qipchoqlar bizning ustimizdan ellik yil hukmronlik qildi. Men
yigirma oltiyoshda edim. Yigirma oltiyoshimda otamga shad
unvonini berdi. U yerda Bo'yla bag'a tarxan mening otam
edi. U turklarni ho vsundirib qaytdi. To ‘qqiz о ‘g 'uz xalqimni
hirlashtirdim. Otam Kul bilga xoqon о ‘z qo ‘shini bilan keldi.
Meni esa mingboshi qilib jo'natdi. Men Qayradan o'ngga
burilishim kerak edi. Turklarni bo'ysundirib, yana oldinga
yurdim. Qayra daryosi boshida uch Birkudci xoqonning
qo 'shini bilan to qnashdim. li yerda ularni quvdim. Qora qum
(hozirgi Gobi)ni oshib о ‘tdik. Ко 'gurda, Ко mir tog 'ida Yar
daryosi bo ‘yida bayroqli turk xalqiga О 'zmish tegin xon
ho ‘Igan ekan. Qo 'yyilida unga у urish qildim. Turklarga qarshi
ikkinchi jang birinchi oyning oltinchi kuni bo ‘lib о 'tdi. Jangda
О ‘zmish teginni asir qildim, xotinini ham и yerda asirga oldim.
305

---

Turk xalqining davlati и yerda tugadi. Undan so ‘ng kelgusi
yilda yana hujum qildim.
Uch qarluq xalqi yom on о ‘yga borib qochib keldi va
g 'arbda О ‘n О ‘q xalqi bilan birlashdi. To ‘ng ‘iz yilida ularni
tor-mor qildim.
Ular Tay bilga tutuqqa ya b g 'u unvonini berganlar.
Shundan keyin otam xoqon vafot etdi. Qora xalq mening
hokim iyatim ga o'tdi. A m m o b a ’zilari Tay bilga tutuq