Tabg ‘ach budunka barilik о ‘ri og ‘lin kul bolti,
Silik qiz og ‘lin ко ‘ng bolti.
Mazmuni:
Turk budun ellashgan elni buzg'un etmish
,
Qag ‘onlangan qog ‘onni tuban etmish.
Tabg ‘ach budung ‘a qattiq о ‘g ‘illari qul bo ‘Idi,
Suluv qizlari cho ‘ri bo ‘Idi.
P archadagi «Ellashgan el b u z g 'u n » , « Q o g ‘o nlangan
q o g ‘on tuban», «Qattiq o ‘g ‘ullar qul», «Sulu qizlar cho'ri»
k a b i ta s v ir iy i f o d a l a r z i d d i y a t n i y a n a d a t a ’s ir c h a n
k o ‘rsatadi. Quyidagi parch ad a esa o ‘xshatish orqali turkiy
bobolarim izning k u ch -q ud rati, d u sh m an larin in g ojizligi
tasvirlanadi:
Tengri kuch birtuk uchun
Kangim qag ‘an so ‘si bo ‘ri tag ermis.
3 20
Yag ‘isi koy teg ermis.
Mazmuni:
Tangri kuch bergani uchun
Otam qog ‘on kuchli bo ‘ridek bo ‘Imish.
Yog ‘isi qo ‘ydek bo ‘Imish.
S i f a t l a s h l a r h a m t a b g ‘a c h x a l q i n i n g o ‘zig a xos
xususiyatlarini ochishga xizmat qiladi:
Tabg ‘ach budun sabi suchuk,
A g 'isiyim shak ermis.
So ‘chik sabin yim shak ag ‘in arin,
Irak bo ‘dunig ‘ ancha yag ‘u tir ermis.
Mazmuni:
Tabg ‘ach budun so ‘zi chuchuk,
Og ‘izi yumshoq ermish.
Suchuk so'zi, yumshoq qiliq (la) avrab,
Yiroq budunni ancha yaqinlatar ermish.
T u n y u q u q b itik to s h id a n olingan m isra la rd a obrazli
tasvir yanada hayotiy chiqqan:
Yag'umuz tegra ichuq teg erti,
Biz shad ertimiz.
Mazmuni:
Yog'imiz tegrada qushlardek (ko'p) erdi,
Biz yem dek edimiz.
Qush va ycm
k u rashadigan ikki qavm ning im koniyat
darajasini obrazli tarzda ifodalay olgan o'xshatishdir. Yoki
shu bitiktoshda turkiy xalqlarning maqol va matallaridan
o ‘rinli foydalanilgan.
Yupqa ariklid toplag 'alu uchuz ermis,
Yinqa eriklid izdali uchuz,
Yipqa qalin bolsar, toplag 'aluq alp ermis,
Yinchga yog 'on bolsach, izduluk alp ermis.
Mazmuni:
Yupqa arriqlik to ‘plagali oson ermish,
Ingichka orriqlik uzgali oson.
Yupqa qalin bo 'Isa to 'plagali alp (kercik) ermish,
Ingichka у о ‘g 'on bo ‘Isa uzgali cdp (kerak) ermish.
D e m a k , t o s h b i t i k l a r o 'z i n i n g t a ’s i r c h a n b a d i iy
q i m m a t i g a ega. Q a d i m g i t u r k i y l a r ti l i n i n g j o z i b a s i
to s h b itik la rd a aniq ifodasini topgan. B u n d an tash q ari,
to sh b itik lar bir necha fanlarning ham qim matli m an b ai
hisoblanadi. Avvalo, ular adabiy yodgorlikdir. Ifoda usuli
va ja n r (doston, qasida, marsiya va boshqalar) xususiyati
b ilan b a d iiy a d a b i y o t n i n g n a m u n a s id ir . T o s h b i t i k l a r
q a d im g i tu rk iy tilni o ‘rg a n is h d a cheksiz ilm iy-am aliy
aham iyatga ega. U lard a turkiy qavm larning tarixiga oid
voqea-hodisalar, ju g ‘rofiy nomlar, qavm larning nomi va
urf-odatiga doir etnografik m a ’lumotlar, totemizm, k o ‘k
Tangri, moniylik kabi diniy e’tiqodlar ham yorqin aks etgan.
Xullas, tosh yodn o m alar turkiy xalqlarning adabiyoti, tili,
tarixi, dini, ju g ‘rofiyasi, urf-odatlarini o'rganishda benazir
yodgorlikdir. Bu masalaning birlamchi tomoni, ikkinchidan,
y o d n o m alar qadimgi turkiy xalqlar o g ‘zaki ijodining izchil
d a v o m i ,
j a n r
va
g ‘o y a v iy
b e l g i l a r i n i
o ‘zid a
mujassamlashtirgan adabiy merosdir.
B a d iiy a s a r l a r n i o ‘t d a y o n m a s , t u p r o q d a c h i r i b ,
y o ‘q o l m a s j i s m l a r g a b i t i b y a r a t i s h d u n y o x a l q la r i
m a d a n i y a t i t a r i x i d a s in a l g a n a n ’a n a d i r . J a h o n
adabiyotining durdonasi sanalgan «Bilgamish» dostoni ham
322
sopol lavhalarda bitilgan edi. Turkiy toshbitiklar ham ana
s h u n d a y a n ’a n a la r natijasi b o ‘lib, u la rd a r a n g - b a r a n g
j a n r l a r d a g i a s a r l a r y a r a t i l g a n . T o s h b i t i k l a r d a g i
d o ston la rn in g g ‘oyasi, q a h ra m o n lik ruhi turkiy xalqlar
o g'zaki adabiyotdagi eposlar bilan m antiqan bog'lanadi.
B unday b o g ‘lanish q a b r toshlari d o sto n la rin i y aratg an
i j o d k o r l a r x a lq d o s t o n l a r i b ila n j u d a y a q i n t a n i s h
b o ‘lganligi, undagi g ‘oyaviy m azm un h am d a qahram onlik
ruhini ch u qu r anglaganligida ravshan nam o y o n b o ‘ladi.
O L T I N C H I Q I S M
Do'stlaringiz bilan baham: |