Alisher navoiy asarlari tarixiy manba sifatida

1.2 Alisher navoiyning nasriy asarlari.
Alisher Navoiyning nasriy asarlari Xuroson va Movaraunnahrda yaratilgan fors va qadimgi o'zbek tilidagi turli janr va har xil mavzudagi nasriy asarlar zaminida yuzaga keldi. Lekin Navoiy buyuk daho sifatida shunday asrlar yozdiki, ularda, bir tomondan, fors-tojik adabiyotidagi nasr ilg'or an'analarining yangicha talqini va ravnaqi o'z aksini topdi. Ikkinchidan, o'zbek tilida nasrning nazmga nisbatan bir muncha sust rivojini nazarda tutgani, shunungdek, nasrning imkoniyatlari nazmga nisbatan anchayin kengligini chuqur tushungani holda Navoiy o'zbek adabiyotini o'n beshga yaqin nasriy asarlar bilan boyitdi.
Navoiygacha bo'lgan fors tilidagi nasr asosan tarixchilar tomonidan, qisman esa didaktik va ilmiy yoki yarim ilmiy adabiyotda qo'llandi.
Bu davrdagi o'zbek tilidagi nasrning shakllanishi va taraqqiyoti Alisher Navoiy nomi bilan bog'liqdir.
Navoiy o'z nasriy asarlarini yaratar ekan, hech shubhasizki, o'zigacha bo'lgan va o'z davridagi nasrning eng yaxshi xususiyatlarini o'zlashtirib, o'z ona tilida ulardagi ilg'or traditsiyalarni yanada rivojlantirishga alohida ahamiyat bilan qaradi.
Alisher Navoiy o'zining barcha nasriy asarlarini "Vaqfiya"ni istisno qilganda (bu asar 1481-1482 yillarda yozilgan), umrining so'nggi o'n yilida yaratgan. Ularning umumiy manzarasi quyidagichadir:
1.Biografik-memuar xarakterdagi "Holoti Sayyid Hasn", Holoti ,Pahlavon Muhammad", "Xamsat ulmutahayyirin".
2.Ilmiy-filologik xarakterdagi "Majolis un-nafois", "Muhokamat ul-lug'atayn", "Mezon ul-avzon", "Risolai mufradot".
3.Tarix, tasavvuf va din tarixiga oid "Tarixi muluki Ajam", "Nasoyim ul-muhabbat", "Tarixi anbiyo va "hukamo", "Vaqfiya".
4.Insho san'ati-epistolyar proza namunasi- "Munshoot". 5.Ijtimoiy-siyosiy va didaktik xarakterdagi "Mahbub ul-qulub". "Haloti Sayyid Hasan Ardasher", "Haloti Pahlavon Muhammad", "Hamsat ul-mutahayyirin"-Navoiyning biografik memuar xarakterdagi asarlaridir.
Bu uch asar Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatida muhim rol o'ynagan davrning madaniyati tarixida o'chmas iz qoldirgan. Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatida muhim rol o'ynagan davrning madaniyati tarixida o'chmas iz qoldirgan. Navoiyga yaqin siymolar, uning hamfikr do'stlari, ustoz va murabbiylariga bag'ishlanib, ularning vafotidan keyin yozilgan.
Navoiy bu asarlarida ana shu uch madaniyat arbobining ma'lum jarajada ijodiy va ijtimoiy biografiyalarini yaratadi, ular bilan o'zining har sohadagi hamkorligi, muloqatlari haqida hikoya qiladi.
Sayyid Hasan Ardasherga bag'ishlangan risola 896| 1490-91 yilda uning vafotidan ikki yil keyin yozilgan.
Sayyid Hasan bilan Navoiy 860|1455-56 yilda birinchi marta uchrashgan va umrining oxiriga qadar yaqin do'st bo'lib qolgan. U 821|1425-26 yilda tug'ilgan bo'lib, uning otasi shoh Boysung'ur Mirzo saroyida qushbegilik lavozimida ishlagan. Sayyid Hasan arab tili, tilshunoslik, ritorika, fikh, she'riyat, tarix, astornomiya, muzika bo'yicha o'z davrining eng bilimdon kishisi bo'lgan. Navoiy so'zi bilan aytganda: "ko'prak zamonning tab' va fazl ahliga foyiq va sarafroz bo'libdurlar". U tabiatan g'oyat kamtar, mansabparastlikni, amaldorlikni xush ko'rmas, shaxsiy manfaatini kuzlab hukmdorlarga mute bo'lib xizmat qilishdan nafratlanar edi.
Sayyid Hasan Navoiy tarbiyasida yaqindan ishtirok etgan, keyinchalik ham uni doim ijod qilishga undar, o'rni-o'rni bilan hamdardlik va sirdoshlik qilar edi. U dunyoviy she'riyatni juda ham sevar, ko'p she'rlarni, xususan Navoiy g'azallarini yoddan o'qir, ayniqsa Hofiz ijodiga ishtiyoqi baland edi. Navoiy ana shunday siymoga hurmat va ixlos bog'lagani tabiiy albatta.
"Holoti Sayyid Hasan Ardasher" risolasida Navoiy yuqorida tilga olinganlarni birma-bir bayon etadi. U Sayyid Hasanning Husayn Boyqaro taxtga chiqqanidan boshlab uning xizmatida bo'lganini, lekin shohning iltifot va e'tiboriga qaramay xizmatni tark etkanini xabar qiladi.
Navoiy Sayyid Hasan xarakteridagi bir qirrani bo'rttirib ko'rsatib o'tadi. U katta-kichikka barobar, qo'lidan kelganicha birovga yaxshilik qilishga intiluvchi, boshqadan esa hech narsa tama' qilmaydigan shaxs bo'lgan:
O'zidin elga dare -qatro oso,
Vale eldan o'ziga qatra-daryo.
Navoiy Sayyid Hasanning nihoyatda yumshoq ko'ngilli bo'lganini, dardli so'zdan g'oyat g'amgin tortib, nazm va kuydan g'oyat ta'sirlana bilishini alohida ta'kidlab o'tadi.
Risolada Navoiy Sayyid Hasanni rind erdi, deb ta'riflaydi va buni uning yashash va fikr qilish tarzi orqali dalillaydi. Sayyid Hasanning rindligi Navoiy so'zlariga e'tibor qilinsa, Hofizning rindligini eslatadi. Demak, bu o'rinda Sayyid Hasanning zamonadan shikoyati, davr nosozliklariga, saroydagi bo'g'iq muhitga bo'lgan nafrati g'oyat ahamiyatlidir.
Asarning so'nggida Sayyid Hasan Ardasher vafotiga bag'ishlangan Navoiy marsiyasi keltiriladi. Unda Navoiy juda samimiy qilib o'z hayotining og'ir damlarida madadkor bo'lgan, mehribon, dilkash va hamfikr do'stidan judolik alamlari haqida yozadi.
"Holoti Sayyid Hasan Ardasher" Navoiyning mumuar xarakterdagi go'zal asari bo'lib, katta samimiyat bilan yozilgan. Asr, shubhasiz, odamlarni bir-biriga oliyjanob munosabat va sof do'stlik ruhida tarbiya qilishda ham g'oyat ahamiyatlidir.
"Holoti Pahlavon Muhammad"ning qahramoni Pahlavon Muhammad ham o'z davrining qomusiy bilimlarga ega bo'lgan shaxslaridandir. U atronomiya va matematikani, adabiyot va san'atni, fiqh va falsafani, tabobatni yaxshi egallagan. U, musiqa nazariyasi, bastokorlik va xonandalik sohasida ham keng shuhrat qozongan edi. Nafis hissiyotli, quvnoq tabiatli, hazilmutoibaga moyil, odamoxun va ulfatshunos Pahlavon Muhammad o'sha davrlarda keng tarqalgan varzish (sport) turlaridan qushtigirlik (kurash) san'atining mohir namoyandasi ham edi.
Navoiy Pahlavon Muhammadning ma'naviy qiyofasini, insoniy tabiatini qalamga olar ekan, uning zakovati va fazilatlariga alohida urg'u beradi.
Navoiy Pahlavon Muhammadning mashhur kuylaridan-amallaridan "Choshorgoh", "Segosh" va "Panjgoh"larni eslatib o'tadi.
Pahlavon Muhammad badiy ijod sohasida ham yetuk iqtidorga ega bo'lgan. Uning ruboiy, masnaviy, qi'a, ta'rix va muammolari ham mazmun, ham badiiy jihatdan anchayin yetuk saviyada bitilgan.
U, shunungdek, tib ilmi va nujum fanining bilimdonlaridan bo'lgan.
Navoiy katta husn-rag'bat bilan Pahlavon Muhammadning hazil mutoyibaga moyil ta'bi va tabiati haqida g'oyat maroqli lavhalar ham keltiradi.
Navoiy ularning xotirasini abadiylashtirmoq maqsadida yuqoridagi ikki asarini yaratdi. Ularda ana shu ikki siymoning, agar ta'bir joiz bo'lsa ijtimoiy biografiyasi yoritiladi.
Navoiyning bu ikkala asari zamonning madaniy hayotida faol ishtirok etgan, ijobiy rol o'ynagan real shaxslarning ijodiy faoliyati haqida haqqoniy ma'lumotlar asosida yozadi.
Bu asarlarda badiiy nasrning ilk belgilovchi elementlari mavjud bo'lib, u ayniqsa, Navoiyning portret yaratish mahoratida yaqqol ko'rinadi. Navoiy har bir siymo obrazi xarakterining o'ziga xosligini ochib berishga muvaffaq bo'ladi. Ularga bo'lgan muhabbat-ehtiromi asarlarning samimiy ruhini oshiradi, Navoiyning bu asarlari insoniy do'stlik va hamjihatlik sha'niga bitilgan ajoyib madhiya hamdir.
"Hamsat ul-mutahayyirin" 1494 yilda yozilgan bflib, bir muqaddima, uch maqolat va bir xotimadan iborat.
Ma'lumki, Abdurahmon Jomiy davrning eng obro'li va eng bilimdon siymolaridan biri. U ulkan olim sifatida adabiyot nazariyasi, falsafa va musiqiy ilmida qator ishlar ijod qilgan, buyuk so'z san'atkori sifatida ilg'or fikrlarni, insonparvarlik g'oyalarini tarannum etgan edi. Ayni choqda Jomiy o'zigacha butun O'rta va Yaqin Sharqda hukmron bo'lgan, badiiy adabiyotda yuksak mahorat, o'tkir emotsional ta'sir kuchi bilan o'z ifodasini topgan mistika ta'sirida ham bo'lgan edi.
Binobarin, Navoiy Jomiy haqida maxsus asar yozishga kirishar ekan, uning ana shu ko'p qirrali ijodini qamrab olishga, uni izohlashga, o'zi bilan bu ulug' san'atkor orasidagi muloqat va suhbatlarning eng xarakterli tomonlarini ochib berishi lozim edi. Navoiy ana shu vazifalarni bajarishga muvaffaq bo'ldi. Yana shuni ta'kidlab o'tmoq lozimki, Navoiy bu asarda badiiy yuksaklik kompozitsion yetuklik va uslubiy ixchamlikka to'la erishgan. U bu asarda ham tilga olingan siyosiy, ijtimoiy va axloqiy masalalarga o'zining eng ilg'or gumanistik
___________________________