|
Дарснинг хронологик харитаси – 80 минут
Ўқитувчи дарс давомида қуйидаги ишларни бажаради
- Ташкилий қисм: хонанинг тайёгарлиги, жиҳозланиши, санитария ҳолати, талабаларининг давомати – 2 минут
- Талабалар билим даражасини аниқлаш – 8 минут
- Янги мавзу баёни – 5 минут
- Мавзуни ўзлаштириш даражаси – 7 минут
- Синов саволлар намунаси – 10 минут
- Уйга вазифа бериш – 3 минут
XVIII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining Markaziy Osiyo va madaniyati o’ziga xos ravishda rivojlandi. Chunki bu davrdagi feodal tarqoqlik urushlari, xonliklar o’rtasidagi bo’lib turgan dahshatli janglar ilm ahliga qanchalik kulfat keltirgan bo’lmasin, u ilm-fan, san’at, va adabiyot rivojini to’xtatib qo’ya olmadi.
Shunday bo’lsada XVII – XIX asrlarda Markaziy Osiyo regionida IX – XII va XIV – XVI asrlarga nisbatan tabiiy fanlar sohasidagi rivojlanish bir muncha tushkunlikka uchradi. Bu davrga kelib bir paytlar dunyo fanining beshigini tebratgan yurt, endi o’rta asrlarda, ya’ni xorazmshohlar, somoniylar va temuriylar davrida egallagan ilm-fan sohasidagi mavqyeini Yevropaga bo’shatib berayotgan edi.
Biz tahlil qilayotgan ushbu davrlarda Yevropada manufakturalar o’rtasidagi raqobat, buyuk geografik kashfiyotlar, dengiz orqali savdo qilish, sanoat to’ntarishi va kapitalistik ishlab chiqarish jarayonining yanada rivojlanishi natijasida fan va texnika sohasida erishiliyotgan ixtirolar asosida katolik cherkovining diniy dogmatikasiga kuchli zarba berilayotgan bir paytda bizda, ya’ni O’rta Osiyoda xonliklar o’rtasidagi urushlar, jaholat va diniy mutaasiblikning kuchayishi tabiiy fanlar rivojiga keskin to’sqinlik qila boshladi. Ta’lim maskanlarimizda (maktab, madrasa) asosan diniy ta’limotni o’rganishga bo’lgan ruju dunyoviy fanlarning davlat darajasida e’tibordan chetda qolishiga, shuningdek jahon fani yutuqlarini o’lkaga tatbiq qilish va tashqi ilmiy aloqalar o’rnatish masalalarining keskin susayishiga olib keldi.
Biroq ushbu murakkab tarixiy davrning mashaqqatlariga qaramasdan fan, adabiyot va san’at sohasida iste’dodli fan arboblari, atoqli shoir va yozuvchi olimlarimiz yetishib chiqdi. Ana shulardan biri Bobokolon Muftiy bo’lib, (Risola dar ilmu hisob) uning matematikaga oid traktatlari XVII – XIX asrlar davomida O’rta Osiyo madrasalarida o’quv qo’llanmasi bo’lib xizmat qildi. Mirza Badi – Divonning «Predpisaniye fiska» nomli matematikaga oid ishlari xonlik devonxonasi xodimlari tomonidan yer-mulk hisob-kitobi ishlarida foydalanilgan.
Matematika va astronomiya sohasida faoliyat ko’rsatgan olimlardan: Mahmud ibn Ahmadning «Oy fazalarining tengligi haqida risola»; Munajjim Muhammad Husayn Buxoriyning «Qibla tomonni topish ma’rifati»; Muhammad Amin ibn Ubaydulla Mo’minobodiyning «Shabaka jadvali amali hisobi»; Soqi Muhammad Soni Choharyakiyning «Risola dar ilmu hisob» asarlari bu davr fanining yorqin namunalaridan hisoblanadi.
Astronomiya fani rivojiga katta hissa qo’shgan olimlarimizdan biri bu Ahmad Donish (1827-1897) bo’lib, u chuqur bilimli, dunyoqarashi nihoyatda keng bo’lganligi sababli zamondoshlari tomonidan Ahmad Kallali - Donish degan laqab olgan. Ahmad Donish fan va hunarning bir necha sohalariga qiziqqan. U astronomiya, falsafa, tarix, she’riyat, adabiyot, pedagogika va hattotlik bilan shug’ullangan. Uni dunyoga mashhur qilgan asarlari bu «Jadvali soat» (1876); «Majmui risolai nujumiy»(1876); «Taqvimiy soli asr»(1881); «Navodirul vaqoye»(1882); «Mang’it amirlari tarix»(1883) va boshqalardir.
Nodir voqyealar nomli asarida Ahmad Donish – olamning abadiyligi, Yerning sharsimon ekanligi, planetalarning harakat qilib turishi, Oy va Quyosh tutilishlari haqida o’z fikrlarini bildirib, buning sabablarini tabiatning o’zidan qidirish zarurligini aytib o’tadi.
XVII asrning yirik geograflaridan biri qomusiy olim Mahmud ibn Vali hisoblanadi. Uning 1636 yilda yozilgan «Bahr ul - asror» (Sirlar dengizi) asari O’rta Osiyo geografiyasiga bag’ishlanib, unda dengizlar, daryolar, orollar, shaharlar va ularning tabiiy boyliklari alfavit tartibida keltirilgan.
Bu davrda yashagan Muhammad Tohir ibn Abulqosimning «Chudesa zemnыx poyasov» nomli geografiko-kosmografik asari asosan yerning yetti iqlim hududlariga bag’ishlanadi.
Boburning xolavachchasi hisoblangan Muhammad Haydar (1500-1556)ning «Tarxiy Rashidiy» asarida ham Qoshg’ar, Yorkent, Tibet, Hindiston haqida geografik ma’lumotlar keltiriladi.
Ushbu davrda tibbiyot fani ham rivojlanib, bu sohada bir qator mashhur olimlar yetishib chiqadi. Ana shulardan biri mashhur tabib Ubaydullo ibn Muhammad Yusuf hisoblanadi. U asosan ko’z kasalliklari bilan shug’ullanganligi uchun xalq orasida «Ubaydulla Qahhol» nomini oladi. 1598 yil u «Davolash usullari haqida» asar yozadi. Uning bo’limlaridan 18 tasida ayollar kasaliklari, bolalar gigiyenasi, bolalar kasalliklari, toksikologiya, kosmetika, semizlik va oriqlik muammolari yoritilgan. Ashtarxoniy Subhonqulixon ham (1680–1702) tibbiyotga oid «Ihyo at-tabibiy Subhoniy» (Subhoniy tabobati bo’yicha davolash) degan risola yozgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
