Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

Turkiy leksik qatlam.
O‘zbek tili leksikasining umumiy asosini O‘rxun-
Enasoy qadimgi turkiy yozma yodgorliklari tashkil etadi.
Turkiy tillarning tashkil topish va taraqqiy etish jarayoni taxminan mil. avv. 
1-ming yillikda boshlanib, birmuncha murakkab kechgan . Ammo O‘rxun-Enasoy 
yodgorliklari tili boshqa turkiy tillar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan deb o‘ylash 
noto‘g‘ri bo‘lar edi. Birinchidan, turkiy til xususiyatlari (qadimgi tungus, mo‘g‘ul 
kabi tillardan farqli ravishda) unda so‘zlovchilar yozuvlariga ega bo‘lishlaridan
ancha avval yuzaga keldi, ikkinchidan, bu tilda so‘zlovchilar VI-VII asrlarda hali 
yagona xalq bo‘lib shakllanmagan edilar, uchinchidan, qadimgi turkiy yodgorliklar 

---

21 
tilida qabilalar tilidagi farqlarni aks ettirgan sheva xususiyatlari yaqqol 
ifodalangan. O‘rxun-Enasoy yodgorliklari orasida ham muayyan farqlarni ko‘rish 
mumkin. Enisey yodgorliklari tili qirg‘iz, tuva tillari, shorlilar va hakaslar tiliga 
birmuncha yaqin bo‘lsa, o‘g‘uz yozuvlari turkman va ozarbayjon tillarining, 
shuningdek, o‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasining murakkab taraqqiyot bosqichlarini 
aks ettiradi
1
Umumturkiy til leksikasi ba’zi tegishli fonetik xususiyatlar bilan har biri 
alohida turkiy tilning lug‘at fondiga kiradi.
O‘zbek tili X-XI asrlarda shakllana boshlagan. O‘zbek tilining shakllanish 
jarayonida uning leksikasi ham tarkib topa bordi.
O‘rxun-Enasoy yozma yodgorliklari va sheva leksikasida quyidagi leksik 
parallelliklar mavjud: “ko‘kar”, qqalp., qozoq. 
ko‘g
ӓ
r.
turkm. 
gok
ӓ
r, gog
ӓ
r
, 
uyg‘ur. 
koker. 
Tari:
dari “tariq”, qqalp., qozoq
. tari
, turkm. 
tarig
, 
dari,
tuva. 
tara,
oltoy. 
taran
, qirg‘. taru, “tariq”, uyg‘ur 
tariq.
Ishlab chiqarish qurollari nomlari:
Tutqich:
qqalp. qozoq. 
tutqish, tutka;
turkm. t
utguch
; tuva, hakas, 
tuda
; 
uyg‘ur. 
tutkuch
.
Yer va dala nomlari:
 
Yer:
qqalp., qozoq 
jer; 
turkm. 
yer; 
tuva 
cher;
hakas 
chir; 
oltoy
jer; 
qirg‘ 
jer
; uyg‘ur 
yer.
Sug‘orish tizimiga oid :
Kol
: turkm., oltoy., qirg‘.,qqalp., uyg‘ur 
kol 
tuva 
xol.
Bu so‘zlar termin 
sifatida ishlatilishidan tashqari, umumxalq leksikasi tarkibida ham qo‘llanadi.
Turkiy-o‘zbek-mo‘g‘ul leksik parallelliklar. Oltoy nazariyasiga binoan 
turkiy va mo‘g‘ul, shuningdek, tungus-manjur tillari yagona umumoltoy ajdodlar 
(bobo) tilidan tarqalgan
2
. Oltoy yagona til birligining mavjud bo‘lgan davri 
1
Батманов И. А. Источники формерования тюрских языков, южной Сибири и Средней Азии. Фрунзе Илим, 
1966. С 5-23. 
2
Владимирцев Б. Я. Сравнетелная грамматика монгольского писменного язика и халхасского наречия. 
Ленинград. 1924. с 4-36. 

---

22 
hozirgacha aniqlanmagan, ammo turkiy, mo‘g‘ul va tungus-manjur tillaridagi 
leksik va tuzilishga oid ma’lumotlar manbalarda qayd qilinadi.
Sheva leksikasini tadqiq etish jarayonida turkiy va mo‘g‘ul tillari uchun 
umumiy bo‘lgan so‘zlar qatlami aniqlanadi. O‘zbek tiliga mo‘g‘ul so‘zlari qadim 
davrlarda, fikrimizcha, O‘rta Osiyo mo‘g‘ul istilochilari tomonidan bosib olingan 
vaqtdan ilgari va keyin kirib kelgan. Ushbu bevosita o‘zlashmalar ko‘pincha qaysi 
so‘zlar turkiy tillarda (shu jumladan o‘zbek tilida ham) oltoy til birligi davridan 
mavjud va qaysilari XII asrdan keyin mo‘g‘ul tilidan o‘zlashtirib olinganligi 
xususidagi masalaga oydinlik kiritish vazifasini murakkablashtiradi.
Turkiy va mo‘g‘ul xalqlari yashash sharoitlari, shuningdek xo‘jalik 
yuritishning o‘xshashligi ular tilida ham aks etmay qolmadi. Leksika ayniqsa, 
dehqonchilik va chorvachilik sohasida turkiy-mo‘g‘ul leksik parallellar mavjud.
Turkiy va mo‘g‘ul xalqlari tilida ba’zi boshoqli, sabzavot va meva 
o‘simliklari nomi umumiydir. Shunisi qiziqki, o‘simliklarning umumiy nomlari
ana shu o‘simliklar yetishtirila boshlagan vaqtdan ilgariroq davrni aks ettiradi. 
Masalan, Baykal ortining odam yashamaydigan tog‘li dalalarida uchrab turadigan
yer piyozi hozir