Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari



Download 0,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/51
Sana20.03.2022
Hajmi0,54 Mb.
#501693
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51
Bog'liq
xorazm qipchoq shevasining leksik-grammatik xususiyatlari (1)

djol
(yo‘l) 
djomon 
(yomon), shuningdek so‘z oxirida keng unlilardan 
keyin kelgan q, g‘ tovushlari v kabi talaffuz qilinishi: 
tov 
(tog‘), 
bov
(bog‘); so‘z 
oxiridagi q, g‘, k, g undoshlaridan keyin kelganda tushib qolishi: 
sari
(sariq), 
kishilik va ko‘rsatish olmoshlarining jo‘nalish kelishigidagi formasi: 
mag‘an, -
sag‘an, -ug‘an
kabi; hozirgi zamon davom fe’lining formasi 
–djotir, -yatir 
yoki 

yap:
keldjotir, kelayotir, kelyapti
3
 
Ko‘rinib turganidek, ushbu tasnif biz tadqiq qilayotgan shevalarga mos 
kelmaydi. Sababi birinchidan, Yangibozor va Gurlan tumanlarida lablangan o 
tovushi ishlatilmaydi, ikkinchidan so‘z boshida dj-lashish , uchinchidan, olmoshlar 
1
Решетов В.В. Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек диалектологияси. Тошкент, «Ўқитувчи», 1978. 29-30-
бетлар. 
2
O‘sha kitob. 32-bet.
3
O‘sha kitob. 36-bet.


13 
jo‘nalish kelishigida 
–mag‘an, -sag‘an
shaklida kelmaydi, bu hududda ayrim 
so‘zlardagina saqlanib qolgan: 
djiyna 
(yig‘ishtir), 
jiyim-terim
(yig‘im-terim) kabi. 
Xorazm shevalarining eng mukammal tasnifini yaratgan olim F. 
Abdullayev hisoblanadi. U Xorazm shevalarini fonetik-morfologik va leksik 
xususiyatlariga ko‘ra ikkita: qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga ajratadi. 
Qipchoq lahjasiga y-lashgan va dj-lashgan tip shevalar mansubligini 
ta’kidlaydi. Bu shevalarga xos fonetik-morfologik va leksik xususiyatarni birma-
bir sanab ko‘rsatadi
1
.
“j” lashgan sheva vakillarining Gurlan tumanidagi Oqqum, Marbutat 
qishlog‘ining shimoli-sharqida, Vazir qishlog‘ining shimoli-g‘arbida, shuningdek, 
Qoraqalpog‘istonning Qipchoq (hozirgi Amudaryo) tumanining Xitoy uchaskasi, 
Mang‘itning Shimoli-sharqida, janubidagi joylarni ham, “j” lovchilar tashkil 
qilishi, ularga xos til xususiyatlari atroflicha ko‘rsatib beriladi. “J” lashgan 
shevalarning asosiy belgilari sifatida F.Abdullayev quyidagilarni ta’kidlaydi:
1. I va ü tovushlari o‘g‘uz shevalaridagidek til oldi unlilari emas, balki til
o‘rtasiga moyil tovushlardir: 
ish, il, ich, kim, ilm, til, tish, kichchi, kül, yür, yüzüm, 
tüsh, kün, ün, yüz 
kabi. 
2. 
ӓ
tovushi Toshkent dialektidagidek, til oldi quyi ko‘tarilishdagi unli 
tovushdir, o‘g‘uz shevalarida o’rta quyi ko’tarilishdagi 
ӓ
unlisidan ancha farq 
qiladi.
3. O‘g‘uz lahjasiga xos bo’lgan qadimgi cho‘ziqlik yo‘q.
4. So‘z boshida kelgan o‘rta kenglikdagi e, ö, o tovushlari kuchli 
diftonglashadi
: yoki, elli, ot, o’pka, ozbak, oq;
rus tilidan kirgan 
so‘zlar ham shu qonunga bo‘ysunadi: oблъс, ўрдън kabi.
5. “j”lashgan ya’ni markaziy o‘zbek shevalarida, o‘g‘uz lahjasida shuningdek, 
Xorazmning shimol qismidagi ayrim qipchoq shevalarida so‘z boshida kelgan y 
tovushi o‘rnida sistematik ravishda j keladi: 
joq, jamav, jash
kabi. 
6. Bu shevada chuqur til orqa x undosh tovush yo‘q: 
qatin, qala, qabar, qat, 
tuqum 
kabi.
1
Абдуллаев Ф. Хоразм шевалари. I том . Ўзбекистон ФА нашриёти, Тошкент, 1961. 


14 
7. q va g‘ tovushlari bu shevada chuqur til orqa tovushlaridir. O‘g‘uz lahjasida 
bu tovushlar rus tilidagi k-g tovushlariga yaqin . 
8. Bir qator so‘zlarning boshida keladigan c tovushi o‘rnida sistema tariqasida
ch keladi
: chichqan, choch, chimishka
kabilar. 
9. g‘
Download 0,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish