Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar.
Qardosh bo‘lmagan tillardan olingan 
so‘zlar haqida gap borar ekan, bunda, asosan, arab, fors-tojik va rus tili va u orqali 
Yevropa tillaridan o‘zlashgan leksik elementlar nazarda tutiladi. 
Xorazm arablar tomonidan istilo qilingandan keyin, barcha bosib olingan 
hududlarda bo‘lgani kabi, bu yerda ham arablarning urf-odatlari, dini bilan 
birgalikda, arabcha so‘zlar ham kirib kela boshladi. Sababi islom dini qabul 
qilingach, arab tili din tili, ilm-fan tili sifatida faoliyat ko‘rsata boshlagan. Arablar 
istilosidan avval ham fors-tojik tili orqali arabcha so‘zlar Xorazm shevalariga kirib 
kela boshlaganligini ta’kidlash kerak. Dalillar arab leksik elementlarining 

---

30 
ko‘pchiligi bilvosita, ya’ni eron tillari orqali, birmuncha navbatda tojik tili orqali 
o‘tganligiga guvohlik beradi.
Xorazmni arablar 715-yilda istilo qilganligi ma’lum. Ammo hozirda 
Xorazmda o‘zbeklar yashab turgan joylarda o‘sha zamonlarda qadimgi 
xorazmliklar bilan birgalikda bu hududda turkiylar ham yashaganliklarini ham 
unutmaslik kerak.
O‘rta Osiyo, shu jumladan, Xorazm ham arablar tomonidan istilo 
qilingach, arablar hukmronlik siyosatini olib bordilar. Mahalliy xalqlarning o‘ziga 
xos urf-odatlari yakson qilinadi.
Shimoliy Xorazm shevalarida qo‘llaniladigan arabcha so‘zlarning 
aksariyati diniy tushunchalarni anglatadigan leksemalardan iborat. Shevalarda 
qadimgi davrlardan boshlab, to hozirgi davrlargacha ishlatiladigan bunday so‘zlar 
jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
savap 
(savob), 
iyman
(imon), 
mayit 
(tobut), 
ärvah 
(arvoh), 
avmin 
(omin), 
ayat
(oyat), 
dozah 
(do‘zah), 
duva 
(duo), 
qiyamat 
(qiyomat), 
mächit 
(masjid), 
zakat 
(zakot), usher (ushurunning qisqargani), 
däfin
(dafn), 
kalima
(kalima), 
niyät 
(niyat), 
bismilla 
(bismilloh) va hakazo.
Bundan tashqari, Xorazmda XII asrda yashab ijod etgan Zamahshariyning 
“Muqaddimatul-adab” nomli mashhur lug‘atidagi eski o‘zbek tili jumlalari 
tarkibida umumiy leksikaning bir necha foizini arab leksik elementlari tashkil 
etishi ham bunga yorqin misol bo‘la oladi. Masalan, ka’ba, haj, hujjat, holva, 
masjid, miynat (mehnat), shuhrat, janoza, ishqiboz, dunyo, davlat, ziyorat, hoji, 
hadis, kitob, ixtilof, janub, taom, qasd, jahl, rohat, safar, meros, zakot, lahad, 
qiyomad, shavkat, ne’mat va boshqalar. 
Tabiiyki, o‘sha davr adabiy tili jonli so‘zlashuv tilidagi barcha leksik 
qatlamlarni aks ettirib berishga ojizlik qilgan. Davrlar o‘tishi bilan arab leksik 
qatlamining hajmi esa borgan sari, ayniqsa bu diniy va falsafiy, ilmiy va she’riy 
asarlarda o‘z aksini topgan edi.
Adabiy til va shevalarda mavjud bo‘lgan arab so‘zlarining 
semantikasidagi farq uncha katta emas, o‘zlashtirilgan arab so‘zlarining ko‘pchiligi 
shevalarning fonetik qonuniyatlariga moslashgan, semantikasi adabiy tilda qanday 

---

31 
bo‘lsa, shevalarda ham shunday. Bunga tadqiq qilinayotgan obyektdan olingan 
quyidagi so‘zlar misol bo‘la oladi:
Shevada Adabiy tilda 
Käsäl vomaq ädätdir
Kasal bo‘lmoq odatdir. 
Xal soramaq mädätdir
Hol so‘ramoq madatdir.
Kälväatining kami yoq
Kelbatining kami yo‘q.
Michäsining mini yoq
Muchasining aybi yo‘q. 
Däryä tiyinda bosa jayim
Daryo tagida bo‘lsa joyim. 
Bayis-bahana yetirgäy xudayim
Bahona bois yetirgay xudoyim. 
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, madat, mucha, min 
(kamchilik), bahona, azroil, jon, mulla so‘zlari Shimoliy Xorazm qipchoq 
shevalarida boshqa tillardan so‘zlar bilan bir qatorda talaffuz me’yorlariga 
muofiqlashtirilgan holda keng qo‘llanaveradi.
Arab tilidan o‘zlashgan turli sohalarga oid bo‘lib, shevalarda xuddi o‘z 
so‘zlaridek ishlatiladi. Ularning ba’zilari adabiy tilda faol bo‘lmasa ham, 
shevalarga oid so‘zlarga aylanib qolgandek tuyuladi. Ana shunday so‘zlardan biri 
alam so‘zi hisoblanadi. Bu so‘z hozirgi lug‘atlarda eskirgan so‘z deb berilgan
1
.
Ushbu so‘z Shimoliy Xorazm qipchoq, shuningdek, o‘g‘uz shevalarida 
ham uning bayroq “tug‘” ma’nosida ishlatiladi. Endilikda bu so‘zning avvalgi
ma’nolariga qo‘shimcha ma’no ottenkalari qo‘shilib, xotin-qizlar muqaddas 
ziyoratgohlarga, qabristonga borganda tilak tilab, umid bilan bog‘lagan ro‘mol, 
chit dastro‘mol, ip kabilar ham äläm deb ataladigan bo‘lgan: