Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

d) shakldosh so‘zlar. 
Ma’lumki, omonimlar bir xil talaffuz qilinadigan, 
shakli bir xil, ammo ma’nosi turlicha bo‘lgan ikki yoki undan ortiq so‘zlaridir. 
Shimoliy Xorazm shevalaridagi qipchoq shevalari lug‘at tarkibida 
omonimlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ularning asosiy qismi leksik omonimlardan 
iboratdir. Shevalardagi omonimlarning ba’zilari adabiy tildagi so‘zlar bilan bir xil 
talaffuz etilishi natijasida paydo bo‘lsa, ayrimlari shevadagi so‘zlar ma’nolarining 
bir-biridan uzoqlashganligi sababli hosil bo‘ladi. Shevalarda ham ko‘p ma’noli 
so‘zlar ma’nolaridan birining boshqa ma’nolaridan ajralishi uzoqlashuvi tufayli 
ma’nolar orasida uzilish paydo bo‘lishi mumkin.

---

47 
Ana shunda ko‘p ma’noli so‘zlar ma’nolari tarkibida differinisatsiya 
boshlanishi natijasida so‘zlar ma’nolari taraqqiyoti tufayli ular ma’nolari orasida 
uzilishning kuchaygan paytida omonimlar yuzaga keladi.
Bunga misol tariqasida shevalarda fundament ma’nosida ishlatiladigan 
tirnaq 
so‘zini keltirish mumkin. Bu so‘z shuningdek, odamning tirnog‘i ma’nosini 
ham anglatadi. Tirnoq so’zining fundament manosi odam organizmi a’zosiga 
mustahkam birikkanligi natijasida kelib chiqqan. Odamning tirnog‘i u yoki bu 
narsani tutishda rol o‘ynasa, joyning fundament ma’nosidagi tirnog‘i ham xuddi 
shunday vazifani bajaradi.
Shevalarda ishlatiladigan 
mittik:
1. Daraxtning kurtagi. 2. Chuchvara 
uchun qilingan kichkina dumaloq xamircha ma’nolarida qo‘llaniladigan so‘z 
bo‘lib, keyingi mittik so‘zining ma’nosiga e’tibor beradigan bo‘lsak, haqiqatdan 
ham, uning avvalgi ma’nosidan o‘sib chiqqanligi ma’lum bo‘ladi. Chunki daraxt 
kurtagi ham dastlab, yumaloq va kichik shaklda bo‘lib, keyinchalik kattayadi. 
Chuchvaraga tayyorlangan mittik ham yumaloq tarzda bo‘ladi.
Fors-tojik tilidan o‘zlashgan 
samsam 
so‘zi bosh og‘riq, ko‘p gapiradigan 
odam ma’nosida keladi. Ushbu so‘z shevada ham bosh og‘riq ma’nosida, 
keyinchalik leksik taraqqiyot natijasida ko‘p gapiradigan kishiga nisbatan ham 
samsam so‘zi omonim tarzda qo‘llana boshlagan.
Bu yerda ham leksik ma’nolarning taraqqiyoti natijasida ko‘p ma’noli 
so‘z ma’nolari orasida uzilish ro‘y beradi va omonim paydo bo‘ladi.
Adabiy tilimizda bitta omonim hisoblanadigan 
ör
so‘zi sharqiy guruh 
shevalarida ikkita mustaqil omonim sanaladi. Ularning har biri, o‘z navbatida ikki 
omonimik ma’noga egadir: 
1.
ör
-chuqurlik; 2. 
Ör
- fe’l, ya’ni o‘rmoq fe’lining buyruq shakli.
Shimoliy Xorazm qipchoq shevalarida ushbu so‘zdan quyidagi omonimlar 
paydo bo‘lganligini ko‘rish mumkin: 
1.
ör
-o‘rmoq fe’li; 2. 
Ör
-balandlik; 3. 
Ör
-qaysar; 4. 
Ör
-shamolning 
esayotgan tomoniga qarshi tomon; 5. 
Ör
-g‘isht temoq; 6. 
Ör
-kesmoq kabi. 

---

48 
Shevalarda ba’zi so‘zlarning tarkibidagi unli va undosh tovushlarning tushib 
qolishi, qisqarishi natijasida omonimlar hosil qilinishi mumkin: