Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

b)
 
zid ma’noli so‘zlar.
O‘zbek tilshunosligida antonimlar yetarli darajada 
yoritilgan. Lingvistik adabiyotlarda antonimlar qarama-qarshi ma’noli so‘zlar 
sifatida ta’riflangan va ular ma’no munosabatlariga ko‘ra guruhlarga ajratilgan. 
Tadqiqot obyektimizdagi sinonimlar o‘ziga xos xususiyatlari bilan adabiy tildagi 
shunday so‘zlardan ajralib turadi. 

---

45 
Adabiy tildagi so‘zlar bilan shevadagi so‘zlar qarama-qarshi ma’no 
ifodalab, antonimlar hosil qiladilar. Bunda adabiy tildagi so‘zlar biroz fonetik 
o‘zgarishga uchrashi mumkin: 
höl-quri
(ho‘l-quruq), bularga 
izg‘ar-näm
so‘zlar 
sinonim bo‘lib keladi.
Shevalarda bunday antonimik juftlar juda ko‘p: 
zoñqaq-ösmäs
(daroz-
pakana
), say-choñqir
(soy-chuqur), 
tiri-öli
(tirik-o‘lik), 
marqa-qara
(oq-qora), 
batil-keskir
(o‘tkir-o‘tmas), 
oydiq-dümpäk
(chuqur-baland), 
xoran-chimxor 
(ishtahali-ishtahasiz), 
azan-kech
(erta-kech), 
axsham-ertäñ
(kecha-ertaga), 
mi:t-
qimmat 
(bepul-qimmat), 
jilli-sav
(jinni-sog‘), 
avlaq-yaqin
(uzoq-yaqin), 
qoqin // 
zähär // zaqqim- mazali 
(mazali-mazasiz), 
qoqir-payapi:l
(qo‘pol-kamtarin) kabi.
Ma’lumki antonimlar turli ma’nolarni ifodalashlari mumkin. Ifodalangan 
ma’no munosabatlariga ko‘ra, shevalardagi antonimlarni quyidagi muhim 
guruhlarga ajratish maqsadga muofiqdir:
1. Predmetning shakli, hajmi, o‘lchovi va miqdorini bildiradigan 
antonimlar: 
iri-ushaq
(katta-kichik), 
qatti-yimshaq
(qattiq-yumshoq), 
yuvan-näpis
(yo‘g‘on-ingichka), 
nomay-az
(ko‘p-oz), 
taza-könä
(yangi-eski), 
yoymaq-tapmaq
(yo‘qotmoq, topmoq), 
chiqim-kirim, jiñka-uzun
(kalta-uzun), 
toli-bosh
(to‘liq-
bo‘sh) va hakazo.
2. Kishi va predmetning xususiyatini bildiruvchi antonimlar: 
dayav-pökki
(kuchli-kuchsiz), 
xo‘shray- bädroy
(chiroyli-xunuk), 
yuvash-charsi
(yuvosh- 
qo‘pol), 
qatti-yumshaq
(qattiq-yumshoq) singari.
3. Rangni bildiruvchi antonimlar
: alap-zimistan
(yop-yorug‘, qop-
qorong‘u), 
aq // marqa-doyin
(oppoq-qop-qora) kabi.
4. Vaqt, mavsumni bildiruvchi antonimlar: 
axsham-ertäñ
(kecha-ertaga), 
arqa-qibla
(shimol-janub
), ävvälbazar-axirbazar
(bozorning boshlanishi-
bozorning tamom bo‘lishi) kabi.
5. Miqdor, hajmni bildiradigan antonimlar: 
nömay // köp-az (
ko‘p-oz), 
bosh-toli (bo‘sh-to‘liq), 
iri-ushaq
(yirik-mayda), 
azaymaq-köbäymäk
(ozaymoq-
ko‘paymoq), 
vapir-pitta 
(ko‘p-oz) singari.

---

46 
Adabiy tilda bo‘lgani kabi, shevalarda ham konteksul antonimlarga duch 
kelinadi. Bunday antonimlar nutq jarayonida so‘zning qarama-qarshi ma’noda 
ishlatilishi natijasida paydo bo‘ladi: 
tombash-tömän
antonimlik juftida ham 
shunday holatni kuzatish mumkin. 
Bu yerda 
tombosh 
so‘zi yuqori ma’nosini anglatadi. 
Tömän 
so‘zi esa past 
ma’nosini bildiradi. Shevalarda leksik-frazeologik va frazeologik antonimlar ham 
mavjuddir. Bularda quyidagilar misol bo‘la oladi: 
Xäsis –qoli achiq
(xasis-sahiy), 
iytmiti-ot tüshkän
(arzon-qimmat), 
chapqir-ayag‘ina yem tüshkän
(chopag‘on-chopa olmaydigan), 
arqayin-jizirpät
(beg‘am-shoshqaloq) va hakazo.
Antonimlar adabiy tilda yetarli darajada ishlangan bo‘lsa-da, shevalardagi 
antonimlar borasida bunday fikr bildirish qiyin. Qarama-qarshi ma’nolarni 
ifodalashda antonimlar stilistik vosita sifatida xizmat qiladi.
Shevalarda adabiy tildagi so‘zlar, shuningdek, shevalarning faqat o‘zida 
ishlatiladigan so‘zlarning o‘zlari ham antonimlarni hosil qiladi. Shevalardagi 
antonimlar predmetning shakli, hajmi, o‘lchovi, miqdori, xususiyati, rangi, 
shuningdek, vaqt, mavsumiy, maza, ta’m kabi ma’nolarni ifodalaydi. 
Shevalarda konteksual, leksik-frazeologik, frazeologik antonimlarga ham 
duch kelinadi.