Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

Yevropa va boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar.
Xorazmning Rossiya 
bilan munosabatlari, o’zaro aloqasi uzoq davrlarga borib taqaladi. Ayniqsa, XIX 
asrning yarmida O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi natijasida bu 
munosabatlar yanada avj oldi. Ana shu munosabatlar tufayli o’zbek tili, jumladan, 
1
Мадраҳимов O. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси. Фан, Тошкент, 1973.
2
Ўзбек тили лексикологияси. Фан, Тошкент, 1981, - B 94. 

---

35 
uning shevalariga ham rus tili va orqali Yevropa tillaridan ko’plab so’zlar kirib 
kela boshladi.
Shevalardagi ruscha baynalminal so‘zlar, ko‘pincha, ommaviy axborot 
vositalari, maktab, maorif orqali o‘zlashgan. Rus tili va u orqali o‘zlashgan so
‘
zlar 
o‘zbek tili va uning shevalari lug‘at tarkibiga tobora singib, xalqning kundalik 
turmushida faol ishlatiladigan eng muhim tushunchalarni ifodalashga xizmat 
qiladigan bo‘lib qolgan.
Barcha tillardan o‘zlashgan so‘zlarda bolgani kabi rus tili va u orqali kirib 
kelgan so‘zlarda ham o‘zbek tili va uning shevalariga oid qonuniyatlarga 
bo‘ysungan, ya’ni fonetik o‘zgarishga uchragan holda talaffuz qilinishi kabi 
xususiyatlarni saqlagan. Bunday so‘zlarga quyidagilarni misol qilib keltirish 
mumkin. Ular barcha sohalarga tegishlidir.
1.
Qishloq xo‘jaligiga oid so‘z va atamalar
: traqtir (traktor), mashin 
(mashina), selkä (syelka), piliq (plug), kultivatr (cultivator), torva (truba), suvarka
(payvandlash), kolxoz (kolxoz), sapxoz (sapxoz), pamadir (pomidor) kabi.
2. 
Transport, qurilish, sanoatga doir so’zlar
: diyzil (avtobus), dilgram 
(stolba), mantyor (mantyor), uchotchik (schotchik), ekskavatir (ekskavator), biton 
(beton), ismin (smena), istalba (stolba), lom (misrang), veranda (teraska), asvalt 
(asphalt), valasapit (velosiped), istakan (stakan) va hakazo.
3. 
Madaniyat-maorifga tegishli so’zlar
: bibloteka (kutubxona), tiyatr 
(teatr), konsert (konsert), artis (artist), zvanik (zvanok), qilas (sinf) kabi.
4. 
Uy-ro’zgor buyumlari, kiyim-kechak va oziq-ovqat nomlari
: bolka 
(buxanka), ishkalad (shokolad), shipaner (shifoner), ishkop (shkaf), svit (svet),
pachina (pechene), tomichka (tumbochka), lampichka (lampochka), kastrol 
(kostryulka), kampit (konfet), platisa (plantensa), jemper (jemfer), vilka (sanchqi), 
garelka (grelka), misrobka (miyasorubka), tarilka (tarelka), ustar (stol) kabi.
Shevalar lugat tarkibiga kirib kelgan rus tili orqali o‘zlashgan Yevropa 
tillariga mansub so‘zlar, ko‘pincha grek, latin, nemis, fransuz, ingliz va boshqa 
tillarga xosdir:

---

36 
1.Fransuzcha so‘zlar: 
kaston
(kostyum
), palton
(palto), 
kabinet 
(cabinet), 
triko
(triko) kabi.
2. Nemischa so‘zlar: 
lager, ishtamp, shiypir, kran, partuk
kabi.
3. Italyancha so‘zlar: 
banka, biyzin
kabi
4. Inglizcha so‘zlar: 
vokzal, byudjet, rels
kabi
Demak, O‘rta Osiyo ruslar tomonidan istilo qilingandan keyin, rus tili va
u orqali kirib kelgan yevropacha so’zlar Shimoliy Xorazm qipchoq shevalariga 
ham o’zlashgan, bunda maktab va maorif, ommaviy axborot vositalarining roli 
katta bolgan.
Bunday so‘zlar shevada fonetik jihatdan o‘zgarishga uchragan holda 
talaffuz qilinib, ko‘pchilik sohalarni qamrab oladi.