Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

History of Islamic Societies 
(Cambridge: Cambridge University Press, 1988), pp. 41-42; Princess 
Anna Comnena, quoted in Karen Armstrong, 
Holy
War: The Crusades and Their Impact on Today's World 
(New 
York: Doubleday-Anchor, 1991), pp. 3 - 4 and in Arnold J. Toynbee, 
Study of History 
(London: Oxford University 
Press, 1954), VIII, p. 390.
 

---

кучайиши, шунингдек, уларнинг чатишиши уларда ўхшашликлари ҳақидаги 
туйғулар ҳамда бу ҳолат қандай қилиб уларни ўзгалардан ажратиб туриши 
ҳақидаги фикрларни уйғотди. Ўзаро муносабатга киришиш ва чатишиш, ўз 
ўрнида, бир цивилизация вакиллари устуворлик қилаётган давлатда бошқа 
цивилизация вакилларининг ҳуқуқлари тўғрисидаги фарқларни ҳам юзага 
чиқарди. 1980–1990 йилларда мусулмон ва христиан жамиятида толерантлик 
сезиларли даражада камайди. 
Бинобарин, Ислом ва Ғарб ўртасида янгиланган ихтилофлар сабаблари 
қудрат ва маданият масалаларига бориб тақалади. Ким кимни бошқаради? Ким 
бошқарилади? Ленин томонидан таърифланган сиёсатнинг асосий муаммоси 
Ислом ва Ғарб ўртасидаги баҳснинг ҳам асоси ҳисобланади. Аммо, бу ерда 
Ленин аҳамиятсиз деб ҳисоблаган нима тўғри-ю, нима хато, ва бу саволлар 
оқибатида келиб чиқадиган ким хақ-у, ким нохақ экани тўғрисидаги икки хил 
тушунчалар юзасидан ҳам ихтилоф мавжуд. Токи Ислом Ислом бўлиб 
(шундай бўлади албатта), Ғарб эса Ғарб бўлиб (шубҳали) қолар экан, бу икки 
буюк цивилизация ўртасидаги бирламчи ихтилоф ҳамда ҳаёт тарзи ўтган ўн 
тўрт аср давомида улар ўртасидаги алоқаларни белгилаб бергани каби 
келажакда ҳам бу давом этади. Бу алоқалар томонлар эга бўлган турли хил ёки 
ўхшаш позициялар ҳосил қиладиган катта ҳажмдаги муаммолар сабабли янада 
чигаллашади. Тарихан асосий муаммо ҳудуд назоратидир. Ҳозирда эса бу 
савол нисбатан аҳамиятсиздек. 1990-йиллар ўрталарида мусулмон ва 
мусулмон бўлмаганлар ичидаги 28 та бўлиниш чизиғи низоларидан 19 таси 
мусулмонлар ва христианлар ўртасида содир бўлган. Уларнинг 11 таси шарқий 
христианлар ва 7 таси Африка ва Жануби-шарқий Осиёдаги ғарбий 
христианлик тарафдорлари билан кечган. Бу зўравон ёки мавжуд зўравон 
ихтилофларнинг фақатгина биттаси, яъни хорватлар ва боснияликлар 
ўртасидаги низо Ғарб ва Ислом ўртасидаги айнан бўлиниш чизиғида содир 
бўлган. Ғарбий ҳудудий империализмнинг самарали якуни ва янгиланган 
мусулмон ҳудудий кенгайишининг мавжуд эмаслиги шундай географик 
ажралиш (сегрегация) ҳосил қилдики, Болқон ярим оролининг фақатгина бир 

---

неча қисмида Ғарбий ва мусулмон жамиятлар тўғридан-тўғри бир-бири билан 
чегарадош бўлиб қолди. Ғарб ва Ислом ўртасидаги ихтилофлар, бинобарин, 
диққат марказини ҳудудга эмас, балки қуроллар кўпайиши, инсон ҳуқуқлари 
ва демократия, нефт назорати, миграция, Ислом терроризми ҳамда Ғарбий 
мудоҳала сингари чегаравий цивилизациялараро муаммоларга қаратади. 
Совуқ урушнинг бошида бундай тарихий антогонизмнинг жадал 
кучайиши икки жамият аъзолари томонидан кенг расмий тан олинган. 
Масалан, 1991 йилда Берри Бузан Европа фронт чизиғига тўғри келиб қолган 
Ғарб ва Ислом ўртасидаги ижтимоий совуқ уруш пайдо бўлишининг кўплаб 
сабабларини кўриб чиққан. 
«Бу тараққиёт диндан ҳоли ёки диний қадриятлар, христианлик ва ислом 
ўртасидаги тарихий рақобат, Ғарб қудратига бўлган ҳасадгўйлик, Ўрта 
Шарқнинг постколониал сиёсий тизими устидан ўрнатилган ғарбий 
доминантликка ғазаб ҳамда ўтган икки аср давомида Ислом ва Ғарб 
цивилизациялари эришган ютуқлардаги тафовутга нисбатан муросасизлик 
ҳисси ва камситилиш билан боғлиқ».
У қўшимча қилиб, «Ислом билан бўлган ижтимоий совуқ уруш, Европа 
Иттифоқи тараққиёти танг аҳволда бўлган бир пайтда, Европа учун 
кучайтирувчи барқарорлик омили бўлиб хизмат қилади», деб айтиб ўтган. 
«Шу сабабли, Ғарбда Ислом билан бўлаётган ижтимоий совуқ урушни 
нафақат ёқлайдиган, балки уни қўллаб-қувватловчи, сиёсий чоралар қабул 
қилишга тайёр кўпсонли уюшмалар мавжуд бўлиши мумкин». 1990 йилда 
Ғарбнинг етакчи исломшунос олими Бернард Люис «мусулмонлар ғазабининг 
илдизлари»ни таҳлид қилди ва шундай хулосага келди: 
«Бугунги кунга келиб шу аён бўлдики, биз муаммолар даражаси, сиёсат 
ва ҳукуматдан йироқ бўлган ижтимоий ҳаракатга юз тутяпмиз. Бу яққол 
цивилизациялар 
тўқнашуви. 
Бизнинг 
яҳудий-христианлик 
маданий 
меросимизга, диндан ҳоли бугунимизга ва иккисининг бутун дунё бўйлаб 
кенгайишига қарши қадимий рақибнинг эҳтимол ассоссиз, аммо шубҳасиз 
тарихий реакциясидир. Ўз ўрнида, биз бу рақибга қарши худди шундай 

---

тарихий, лекин асоссиз реакцияга қарши чиқишга мажбур бўлиб 
қолмаслигимиз жудаям муҳим»
13
. 
Ислом уюшмалари ҳам ўхшаш кузатувларга дуч келишган. 1994 йилда 
етакчи Миср журналисти Муҳаммад Саид Аҳмад: «Яҳудий-христиан ғарбий 
аҳлоқи ва ҳозирда Ғарбда Атлантикадан, Шарқда то Хитойгача чўзилган 
Ислом тикланиш ҳаракати ўртасида ўсиб борувчи тўқнашувнинг муайян 
белгилари мавжуд», деб айтади. Машҳур ҳинд мусулмони 1992 йилда 
Ғарбнинг «кейинги етакчи қаршилиги шак-шубҳасиз мусулмон оламидан 
келиши»ни башорат қилган. «Айнан Мағрибдан то Покистонгача бўлган 
Ислом ҳудудларида дунё етакчилиги учун кураш бошланади». 
Тунислик етакчи ҳуқуқшунос учун кураш аллақачон бошланган: 
«Мустамлакачилик Исломнинг барча маданий урф-одатларини ўзгартиришга 
уринди. Мен исломшунос олим эмасман. Мен динлар ўртасида ихтилоф бор 
деб ҳисобламайман. Ихтилоф – цивилизациялар ўртасида». 
1980–1990-йиллар давомида Ислом интилишининг асосий йўналиши 
Ғарбга қарши қаратилган. Бу қисман Ислом уйғониши ва Ғарбдаги 
англанишига қарши реакция ёки мусулмон жамиятлари ғарблашувининг 
табиий оқибатларидир. Исломнинг қайта тан олиниши, у қай даражада қатъий 
мазҳабпараст шаклга эга бўлмасин, маҳаллий жамият, сиёсат ва аҳлоққа 
Европа ҳамда Америка таъсирини инкор этишини билдиради
14
. Ўтмишда, 
баъзан мусулмон лидерлари ўз халқига: «Биз ғарблашишимиз даркор», деб 
айтган эди. Бироқ, агар бирор бир мусулмон лидери ХХ асрнинг охирги 
чорагида шу гапларни айтганда, у ёлғиз қолиши тайин эди. Чиндан ҳам, 
мусулмонлар хоҳ у сиёсатчи, хоҳ мансабдор, хоҳ академик, хоҳ тадбиркор ёки 
журналист бўлсин, улар томонидан Ғарб қадриятлари ва институтлари 
мақталган бирор бир баёнот топиш қийин. Бунинг ўрнига улар ўз 
цивилизациялари ва Ғарб цивилизацияси ўртасидаги фарқлар, ўз 
13
Barry Buzan, "New Patterns," pp. 448-449; Bernard Lewis, "The Roots of Muslim Rage: Why So Many Muslims 
Deeply Resent the West and Why Their Bitterness Will Not Be Easily Mollified," Auntie