Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Kosmik nurlar intensivligining kenglik va uzunlik effektlari. 
Yer magnit maydonidan o’tayotgan zarralar uchun ularni chegaraviy 
impulslarining mavjudligi (impulsi, chegaraviy impulsdan katta bo’lgan 
zarralargina Yer sathigacha yetib boradi), chegaraviy impuls qiymatining 
geomagnit kenglikga bog’liqligi, zarralarning intensivligini geomagnit kenglikga 
bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Kosmik zarralar intensivligini geomagnit kenglikga 
bog’liqligini ularning geomagnit kenglik effekti deyiladi. Kosmik zarralar 
geomagnit kenglik effektidan foydalanib, zarralarning impulsli spektrlarini 
aniqlash mumkindir. Bundan tashqari kosmik zarralar impulslarning chegaraviy 
qiymati sharq va g’arb yo’nalishlarga bog’liq ravishda farq qiladi, bundan ularning 
intensivligini azimutga bog’liq ekanligi kelib chiqadi. Kosmik zarralar 
intensivligining azimutga bog’liq ekanligiga, ularning azimutal effekti deyiladi. 
Kosmik nurlarning azimutal effektidan foydalanib ularni elektr zaryadlarini 
aniqlash mumkindir. 
Birinchi marotiba o’tkazilgan o’lchashlarni, o’zigina kosmik zarralar, 
zaryadli zarralar ekanligini ko’rsatgan. Kosmik nurlarning kenglik effekti brinchi 
marotiba rus olimi S. N. Vernov tomonidan Sankt – Peterburg va Yerevan 
shaharlarida 1936 yili o’tkazilgan tajribalarda o’rganilgan. Buning uchun shar- 
zondlarda o’rnatilib atmosferaning yuqori qatlamlariga ko’tarilgan asboblardan 
foydalanilgan. Kosmik nurlarning chegaraviy impulslarini geomagnit kenglikga 
bog’liqligidan, kosmik nurlarning Yer ekvatoridagi intensivligini berilgan vaqtda 
minimal ekanligi kelib chiqadi. Bundan foydalanib, turli geografik kengliklarda 
kosmik nurlarning intensivligini o’lchash yo’li bilan geomagnit ekvator o’rnini 
aniqlash mumkindir. O’lchashlarning ko’rsatishicha, Yerning magnit maydonida 
uning aktupol tashkil etuvchisining hissasi kattadir.
Dipolning markazini va Yer markazini bir joyda emasligi, hamda tashkil 
etuvchilarining ta’siri shunga olib keladiki, chegaraviy impulslarning (yoki 
qattiqlikning) qiymati, g’arbiy va sharqiy yarim sharlarda, bitta geomagnit 
kenglikda, Yer sathida bir xil masofalarda turlichadir. Shuning uchun kosmik 
nurlar intensivligi nafaqat kenglikga bog’liq, balki uzunlikga ham bog’liq ravishda 
o’zgaradi. Kosmik nurlar intensivligining uzunlikga bog’liqligiga, ularning uzunlik 
effekti deyiladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, kosmik nurlar intensivligi ham 
geomagnit kenglikga va ham geomagnit uzunlikga bog’liqdir.
Hozirgi paytda shunday matematik metodlar mavjudki, ular yordamida Yer 
sathining turli nuqtalari uchun zarralar chegaraviy impulslarini qiymatini (magnit 
maydon qattiqligini) nazariy yo’l hisoblash mumkindir. Topilgan chegaraviy 

---

108 
impulslar qiymatlaridan foydalanib, kosmik nurlar energetik spektrlarini ba’ze 
xarakteristikalarini topish mumkindir.
Liuvil teoremasidan p>p
min 
, bo’lgan zarralarning intensivligi o’lchangan 
qiymati zarralarning magnit maydonidan tashqaridagi intensivligiga tengligi kelib 
chiqadi. 
1949 yilda rus olimlari S. N. Vernov va A. N. Charaxchyanlar tomonidan 
birinchi marotiba komik nurlarning energetik spektri o’lchangandir. Buning uchun 
ular Shar – zondlarga o’rnatilib, yuqoriga ko’tarilgan teleskoplardan foydalanilgan.
O’lchashlarning ko’rsatilishiga 4 dan 20 GEv/s impulslar intervalida, kosmik 
zarralarining integral spektrini quyidagi darajali funksiya bilan ifodalash 
mumkindir. 
 


1





Ap
p
N
(5.8) 
R
2
c
2
>>m
2
c
4
bo’lganda energiya va impuls bir – biridan farq qilmaydi, shuning 
uchun
 


1




