Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

I I . Quyosh chaqnashlarida hosil bo’luvchi zarralarning xususiyatlari va 
ularning tezlashishi. 
Katta energiyali zarralarning mavjudligi zarralarning Quyosh atmosferasidan 
o’tishida tezlashishidan darak beradi. Agar ular zichligi kichik bo’lgan Quyosh 
tojida tezlashtrilsa, ularning ximiyaviy tarkibi Quyosh atmosferasi tarkibi kabi 
bo’lishi kerak. Zichligi katta bo’lgan xromosferada yadrolar tezlik bilan 
energiyasini yo’qotib yomon tezlashtriladi. Shuning uchun ximiyaviy tarkibni 
kuchli variasiyalarini kutish mumkin. 
Quyosh kosmik nurlari tarkibida protonlar, 

- zarralar o’rta va og’ir 
yadrolar borligi aniqlangan. Lekin protonlar soni chaqnashdan, chaqnashga o’nlab 
marotiba o’zgaradi. Tarkibi 
He
3
va og’irroq yadrolar bilan boy bo’lgan 
chaqnashlar ham qayd etilgan. Chaqnash vaqtida Quyosh kosmik nurlari 
intensivligi oshsa ham, ularning kosmik nurlarining to’la oqimi tarkibidagi hissasi 
kichikdir, chunki Quyosh chaqnashlari juda kam uchraydigan hodisadir. 
Hozirgacha chaqnashlarni qayd qilishi tarixida bir necha o’nlab chaqnashlar qayd 
etilgan.
Eng kuchli chaqnashlarda energiyasi 10Mev dan katta bo’lgan protonlar 
10
31
erg energiyani olib ketsa, elektronlar 


2
10
20


кэВ
E
marotiba kichik 
energiyani olib ketadi. Kosmik nurlarga to’g’ri keluvchi energiya, chaqnash to’la 
energiyasini 0,1 qismini tashkil qiladi. Kichik energiyali zarralarni 
generasiyalanadigan kuchsiz chaqnashlar har kuni vujudga keladi va bunday 
chaqnashlar magnitosferadan tashqarida effektlar hosil qiladi. 
Chaqnashda hosil bo’lgan protonlar Quyosh muhitida yadro reaksiyalarini 
hosil qiladi. Xromosferadan chiquvchi protonlar esa juda kichik bo’lgan muhit 
qatlamidan o’tganligi sababli bunday zarralardan yadro ta’siri effektlari 
kuzatilmaydi. Lekin bir qism protonlar Quyosh ichiga qarab tarqaladi va yadrolar 
bilan ta’sir qilib, pionlar, kaonlar va izobar zarralarni hosil qiladi. 
0

- 
mezonlarning bo’linishida hosil bo’lgan fotonlar tezligi pionlar tezligidan katta 
bo’lib laborator sistemada orqa sferaga tarqalishi mumkin. Shuning uchun 
Quyoshdan maksimumi bir necha MEV – da bo’lgan, spektrga ega bo’lgan 
fotonlar oqimi hosil bo’ladi. Tormozli nurlanish fotonlarining spektri, energiya 
oshishi bilan sekin kamayish shakliga egadir. Chaqnashlarda uzluksiz spektrga ega 
bo’lgan fotonlardan tashqari elektron – pozitron va yadro reaksiyalarida hosil 
bo’lgan chiziqli spektrga ega bo’lgan fotonlar ham mavjuddir. Chaqnashlardan 
hosil bo’lgan fotonlarni o’rganish endigina boshlanayapti. Chaqnashlarning 
fotonlardan tashqari boshqa neytral mahsulotlari masalan: neytronlari ham 
mavjuddir. Kichik energiyali neytronlar (unlab MEV), Yerga kelish yo’lida 
bo’linadi. Ularni qayd qilish uchun Merkuriy arbitasi rayonida tajribalar o’tkazish 
proyektlari tuzilgan.

---

103 
Zaryadlangan pionlar va kaonlarning bo’linishi natijasida myuonli 
neytronlar dastasi hosil bo’lishi kerak. Bunday neytrinolar fotonlardan farqli juda 
katta muhit qatlamidan bemalol o’tadi va shuning uchun Quyosh chaqnashi yuz 
bergan joy qarshi tomonida chaqnash indikatori bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda 
bunday neytrinolar to’g’risidagi tajribalar mavjud bo’lmay, Yerning sun’iy 
yo’ldoshlari yordamida qayd etilgan energiyasi 50 MEV dan katta fotonlar bunday 
neytrinolarni borligini tasdiqlaydi. Kosmik zarralarning tezlashtrilishini bir necha 
mexanizmlari mavjuddir, masalan: statistik mexanizm. Statistik mexanizm 
zarralarni darajali energetik spektrga egaligiga olib keladi. Lekin tajribaning 
ko’rsatilishiga zarralarning energetik spektrini bir xil qonun bilan ifodalash 
mumkin emas. Agar yuqori energiyalarda spektr haqiqattan ham darajasi 
7
5





bo’lgan darajali funksiya bilan ifodalansa, past energiyalarda u 
eksponensialdir.
Spektrning qiyaligi bitta chaqnash vaqti dovomida oshadi. Mavjud bo’lgan 
barcha natijalarning ko’rsatilishiga Quyosh atmosferasida zarralarni tezlashtirishini 
bir necha mexanizmi ishlaydi. Quyosh atmosferasining ma’lum oblastlarida tez 
oshuvchi magnit maydon hosil bo’lib, bu maydon ta’sirida zarralar xuddi 
betatronda tezlashtirilganidek tezlashtiriladi.
S. I. Sirovatskiyning ko’rsatilishiga Quyosh plazmasi sharoitida elektrik 
maydoni ham hosil bo’ladi. Bunday sharoitlar Quyosh dog’larining qaramaqarshi 
yo’nalgan magnit maydonlari bilan tutashgan sohalarida hosil bo’ladi. Dog’larni 
tezlik bilan yaqinlashishi magnit maydon o’zgartiradi, shuning uchun elektr 
maydoni hosil bo’lib zarralar tezlashtriladi. Kichik vaqt oralig’ida magnit maydon 
energiyasi zarralar energiyasiga transformasiyalanadi. Bunday mexanizm ta’sirida 
zarralar nafaqat Quyoshda balki boshqa manbalarda ham zarralarni tezlashtirishida 
rol o’ynashi mumkin.
Mavjud bo’lgan eksperimental natijalar, Quyosh kosmik zarralari 
sayyoralararo kosmik fazoda o’tishida zarbali to’lqinlar bilan to’qnashida yoki turli 
tezlikli turli frontlar bilan to’qnashida qo’shimcha tezlashtirilishi mumkin.