Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

M
L
N
N
1-Tablisa. Energiyasi E>2,5 GeV/ nuklon bo’lgan
zarralarning ximiyaviy tarkibi. 
Yadrolar 
Gruppasi 
Z 
Intensivligi 
1
2
)
(



ср
с
м
P

L
M
H
1
H
2
H
VH
1
2
5
3

9
6

10
14
10

19
15

20
100
1300

4
94

3
,
0
0
,
2

3
,
0
7
,
6

3
,
0
0
,
2

4
,
0
4
,
1

1
,
0
1
,
0

2
,
0
5
,
0

Kosmik nurlar ximiyaviy tarkibini asosiy xususiyati uning energiyaga 
bog’liqligidir. Energiya oshishi bilan ikkilamchi yadrolar hissasi, masalan, Li, Be, 
B, N va zaryadi 
27
17


Z
intervalda yotgan yadrolarning hissasi kosmik nurlar 
tarkibida kamayib boradi (rasm 5a.).

---

76 
R 
1 
0,5 
0,2 
0,1 
C/O 
B/C 
1 
10 
E, ГэВ/нуклон 
Расм 5а. НЕАО -3 Ернинг сунъий й
њ
лдоши ёрдамида 
љ
айд этилган, космик нурлар 
химиявий таркибини энергияга бо
ђ
ланиши. R – турли ядролар о
љ
имининг нисбати. 
Fragmentasiya parametrlari energiyaga bog’liq bo’lmaganligi sababli 
ikkilamchi yadrolar hissasini o’zgarishi birlamchi yadrolar bir qismi galaktikadan 
oqishi, ya’ni chiqib ketishi bilan tushuntiriladi, energiyaning oshishi bilan bunday 
jarayon kuchayadi.
Energiyasi 10
3
GeV-dan katta bo’lgan energiya intervalida kosmik nurlar 
tarkibi to’g’risidagi eksperimental natijalarni deyarli barchasi teskari yo’l bilan 
olingandir. Unda kosmik nurlarni Yer atmosferasidan o’tishida hosil bo’lgan keng 
atmosfera yog’dusining xarakteristikalarini o’lchashdan foydalanadilar. Keng 
atmosfera yog’dusidagi myuonlar soni N
m
yoki elektronlar soni N
e
- larning 
fluktuasiyalari birlamchi energiya E
o
ning berilgan qiymati uchun birlamchi 
kosmik nurlarning ximiyaviy tarkibiga bog’liqdir. Bu sohada ishlovchi ko’pchilik 
fiziklarni qayd qilishicha, 10
6
-10
7
Gev energiyalargacha, birlamchi kosmik nurlar 
tarkibida protonlar ham, yadrolar ham mavjuddir. 
Energiyasi 0,1 Tev dan katta bo’lgan kosmik zarralarni taxminiy yadroviy 
tarkibi 2-chi tablisada keltirilgandir. Zarralarning energiyasi bitta yadro – J
ya
hisobida berilgandir. Bitta nuklon hisobidagi bir xil energiyali zarralar 
intensivliklari nisbati boshqacha bo’lib, quyidagi formula yordamida hisoblanishi 
mumkin:

)
)(
(
)
(
)
(
)
(
1
2
2
1
2
1
A
A
A
J
A
J
A
J
A
J
Я
Я
H
H

bunda 

- spektrning ko’rsatkichi.

---

77 
2 – tablisa. Yuqori energiyalar oblastida kosmik nurlar yadrolarining 
intensivligi. 
Zarralar 
Energiya, Tev 
0,1x10
-7 
1,0x10
-9 
10x10
-11
P 
He 
B 
C, N, O 
10172126Summa
56

5 
34

3,1 
0,56

0,01 
12,6

1,0 
8,6

1,2 
0,61

0,08 
0,37

0,07 
1,47

0,25 
114,2

6,1 
11,5

3,5 
6,25

0,62 
0,10

0,04 
3,44

0,36 
3,55

0,55 
0,30

0,07 
0,35

0,07 
2,05

0,43 
27,54

3,64
1,90

0,40 
0,98

0,26 
0,01

0,01 
1,07

0,37 
0,6

0,3 
0,08

0,03 
0,07

0,02 
0,98

0,52 
5,75

0,85 
Birlamchi kosmik zarralarning 
16
15
10
3
10


eV energiya intervalida kosmik 
nurlar ximiyaviy tarkibini aniqlashda bu o’qish kitobi avtorlari keng atmosfera 
yog’dusining tarkibidagi elektronlar soni N
e
ning, birlamchi zarrachaning 
energiyasini berilgan qiymatidagi fluktuasiyalarini o’lchash metodidan 
foydalangan. Bunda birlamchi kosmik zarra energiyasini qiymati Cherenkov 
nurlanishi oqimini (aniqrog’i keng atmosfera yog’dusidan 100 metr masofadagi 
zichligini o’lchash) o’lchash metodidan foydalangan holda topilgan. 
Ko’rsatilishicha, Cherenkov nurlanishini oqimi birlamchi zarra energiyasiga 
birqiymatli bog’liqdir va shuning uchun birlamchi energiyani katta aniqlik bilan 
topish imkonini beradi. Olingan natijalarni ko’rsatishicha, 
16
15
10
3
10


eV energiya 
intervalida birlamchi kosmik nurlarning ximiyaviy tarkibi quyidagicha: 40% 
protonlar va 15% - dan quyidagi yadrolar (A=4, A=15,A=29, A=56, A-yadro 
massa soni). Bu olingan natijalar boshqa metodlar bilan olingan natijalarga mos 
keladi.