Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

 
Sinov savollari: 
1.
Kosmik nurlar deb qanday zarralarga aytiladi? 
2.
Metagalaktika nima? 
3.
Megagalaktikani yoshi va o’lchami qanday? 
4.
Kosmik nurlar fizikasi fanini predmeti nimadan iborat? 
5.
Keng atmosfera yog’dusi nima? 
6.
Kosmik nurlar intensivligini vaqtli variasiyalarini tushuntiring. 
7.
Kosmik fazoning muhitini tushuntiring. 

---

74 
8.
Relikt nurlanish deb qanday nurlanishga aytiladi? 
9.
Xabbl doimiysi nimani ifodalaydi. 
10.
Kengayuvchi koinot modelini tushuntiring. 
11.
Katta portlashdan keyingi materiyani evolyusiyasini tushuntiring. 
 
Ma’ruza – 2. Galaktik kosmik nurlarning asosiy xarakteristikalari 
 
Reja:
I. Galaktik kosmik nurlarning ximiyaviy tarkibi. 
II. Galaktik kosmik nurlarning energetik spektri. 
III. Elektronlar va galaktika. 
IV. Fotonlar. 
Darsning maqsadi:
Talabalarga galaktik kosmik nurlarning ximiyaviy 
tarkibi va energetik spektrini tushuntirish. 
Tayanch iboralar: 
galaktika, o’ta yangi yulduzlar, protonlar, yadrolar, 
elektronlar, 

- kvantlar, sinxrotron nurlanish, radionurlar, diffuz nurlanish, diskret 
manbalar, atmosfera jalasi. 
Dars o’tish vositalari:
sinf doskasi, plakatlar, darsliklar, o’quv uslubiy 
qo’llanmalar, fizik lug’atdan foydalanish, tarixiy ma’lumotlar. 
Dars o’tish usullari:
takrorlash, suhbat va savol-javob hamda munozara 
asosida jonli muloqot o’tkaziladi, masalalar yechiladi, iboralarga izohlar beriladi. 
I . Galaktik kosmik nurlarning ximiyaviy tarkibi. 
Kosmik nurlar deb koinotda tug’ilgan katta energiyalargacha tezlashtirilgan 
zarralar (yadrolar, ko’pchiligi protonlar) dastasiga aytiladi. Amalda kosmik nurlar 
energiyasi bir necha MeV-dan katta bo’lgan koinotdan Yerga tushayotgan 
zarralardir. 
Energiyasi 
Гэв
E
5
0
10
1
,
0


intervalda 
yotuvchi 
zarrralarning 
xarakteristikalari (zaryadi, energiyasi, ximiyaviy tarkibi va hokazolar) to’g’ri yo’l 
bilan Yerning sun’iy yo’ldoshlarida o’rnatilgan asboblar yordamida o’lchansa, 
energiyasi E
o
>10
15 
eV bo’lgan zarralarning xarakteristikalari teskari yo’l bilan 
keng atmosfera yog’dusini qayd qilish yo’li bilan aniqlanadi. Keng atmosfera 
yog’dusi, birlamchi kosmik zarrani Yer atmosferasidan o’tish jarayonida yuz 
beruvchi yadro elektromagnit kaskadi deb ataluvchi jarayon natijasida hosil bo’lib, 
turli xil zarralarning dastasidan iborat bo’lib, Yer yuzida katta maydonlarda 
sochilgan bo’ladi. 
Hozirgi paytda olingan eksperimental natijalar geliosferaga mansub bo’lib, 
bu joyda Quyosh faoliyati ta’siri ostida birlamchi kosmik nurlarning 
xarakteristikalari o’zgargandir.
Kosmik nurlarni ximiyaviy tarkibi va energetik spektrini o’rganib, ma’lum 
modellar yordamida bunday zarralarning manbasidagi ximiyaviy tarkibi va spektri 
qanday bo’lishini aniqlash mumkindir. 

---

75 
Kosmik zarralarni ximiyaviy tarkibini aniqlashga doir birinchi tajribalar 
Bradt, Piters va boshqalar tomonidan 1949 yili amalga oshirilgandir. Buning uchun 
ular fotoemulsiyadan foydalangan. Tajribada aniqlanishicha, kosmik nurlarning 
tarkibida protonlardan tashqari turli (Li, Be, B) elementlarning yadrolari 
mavjuddir, bunday elementlar Quyosh sistemasida kamdir. 
Zarralarni ximiyaviy tarkibini aniqlashda berilgan kosmik zarra o’zining 
zaryadiga ko’ra qaysi yadrolar gruppasiga mansub ekanligini ko’rsatish odat 
bo’lgan (1-tablisa). Guruhlarga ajratishda berilgan gruppaga kiruvchi yadrolar 
qandaydir xususiyatlariga ko’ra bir-biriga yaqin ekanligi hisobga olinadi. L 
gruppaga yengil yadrolar kirganki, ular yulduzlarda uchramay, kosmik nurlarning 
tarkibiga kiradi. M gruppaga mansub bo’lgan yadrolar yengil yadrolar bo’lib, ular 
koinotda ham, kosmik nurlar tarkibida ham bir xilda mavjuddir. V va VH 
gruppalariga shunday yadrolar kirganki, ular koinotda juda kam uchraydi. Shu 
vaqtgacha bir nechta zaryadi 
90

Z
bo’lgan yadrolar qayd etilgandir. Ko’pchilik 
modellarda kosmik zarralarning manbai yulduzlar deb olinadi va bu yulduzlardan 
qayd qilingan kosmik zarralar tarkibi yulduz tarkibidek bo’ladi. 
Kosmik zarralar manbadan chiqib Yerga yetib kelguncha bo’laklarga 
bo’linadi, ya’ni fragmentasiyalanadi. Fragmentasiya natijasida shunday yadrolar 
paydo bo’ladiki (Li,Be,B va g’ayralar), ular manbada juda kamdir. Masalan, L 
gruppasiga kiruvchi yadrolar M gruppasiga kiruvchi yadrolarga ko’ra manbada 10
6
marotiba kamdir. Kosmik nurlarda esa bu nisbat quyidagichadir: 
05
,
0
30
,
0
)
3
,
0
7
,
6
/(
)
3
,
0
2
(




