Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Абу Носир ибн 
Муҳаммад Форобий 
(870-950) ўз даврининг порлоқ юлдузларидан, 
қадимги Бағдод университетининг ташкилотчиларидан бири бўлиб, 
табиий, ижтимоий, сиѐсий фанларни чуқур ўрганган ва доно 
файласуф сифатида довруқ қозонган. Қолдирган теран ҳикматли 
асарлари туфайли у ислом оламида “Иккинчи муаллим” (яъни 
иккинчи Аристотель) номига сазовор бўлган. Унинг сиѐсий ғоялари 
ошкора геосиѐсий тафаккур тусига эга бўлган. 
Форобий, худди Аристотель сингари, сиѐсий ва ижтимоий ҳаѐтда 
рўй берган ҳодиса ва жараѐнларни табиат ва табиий сабабларга 
боғлиқ ҳолда тушунтирган, сиѐсат ва географияни ўзаро чамбарчас 
боғлиқ деб билган. Чунончи, унинг тасаввурига кўра, инсоният 
жамияти – кўпдан-кўп, турли-туман кишиларнинг ўз яшаш жойида, 
ягона маконда бирлашувидан, ижтимоий қадриятлар ва турмуш 

---

23 
нормалари шаклланишига географик ва ижтимоий омилларнинг 
биргаликда таъсир ўтказиш жараѐнидан иборат
1
. 
Айни чоғда Форобий инсон жамиятларини тили, дини ва хулқ-
атвор нормаларига кўра, айри-айри халқларга бўлган. Бу фарқларни 
у учта табиий омил: 
маънавият, табиий характер
ва индивидуал 
характери билан намоѐн бўлувчи 
инсон омили 
асосида баҳолаган. 
Бундан ташқари, у тилни ва тафаккур тарзини ҳам халқларнинг 
фарқли сифат кўрсаткичлари сифатида кўрсатган. Шундай қилиб, 
Форобий инсонларнинг онги, маънавияти, характери ва дини 
шаклланишидаги фарқларни географик муҳит ва этногенез 
жараѐнларидаги тафовутлар билан изоҳлаган. 
Форобий ўз асарларида давлатларнинг вужудга келишидаги 
сиѐсий ва геосиѐсий жиҳатларини очиб берган. У давлатларни учта: 
буюк, ўрта ва кичик давлатларга бўлган. Ўз таркибида кўп 
халқларни бирлаштирган ва уларни олий мақсадларга йўналтирган, 
тинчлик ва фаровонликда яшаган давлатларни у 
Буюк давлатлар
қаторига киритган. Бир халқни бирлаштирган мамлакатларни у 
ўрта
, фақат бир шаҳарни бошқарганларни бўлса 
кичик 
давлатлар 
сирасига оид деб билган. Кўряпмизки, унинг геосиѐсий давлат 
тушунчаси юз йиллардан сўнгра Европада майдонга келган 
империялар, оддий давлатлар ва полис деб аталган шаҳар-
давлатлар тизимига тўла мосдир. 
Форобий ҳукмронлик, мухторият ва қарамлик шаклидаги учта 
давлат бошқарувини ва шунга мувофиқ равишда давлат 
бошқарувининг учта сифатини ажратиб кўрсатган. Форобийнинг 
таълимотига кўра, худди Аристотель айтганидай, давлат бошқаруви 
тизимида “коллектив шаҳар бошқаруви” энг мукаммал шаклдир. 
Араб мутафакккири