Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Геосиѐсий экспансия
– Давлат ѐки блок (ҳарбий-сиѐсий, 
иқтисодий, маданий) таъсир доирасининг кенгайтирилиши. 
Геосиѐсий ўқ
– Икки ѐки бир нечта давлатнинг геостратегик 
мақсадларга эришишга йўналтирилган иттифоқи. Иккинчи Жаҳон 
уруши арафасида барпо этилган Берлин – Рим – Токио ўқи ана 
шундайлардан эди. 

---

452 
 Геософия
– Геосиѐсатга маданият нуқтаи назаридан 
ѐндашишга илк уринишлардан бири. Маданий-тарихий геосиѐсат 
бу тушунчанинг синонимидир. 
 Геострат
– Кўпўлчамли маконнинг турли миқѐсдаги 
жараѐнларининг замон-макон стратификациясининг натижаси. 
Геострат ҳар хил геосиѐсий, геоиқтисодий ва бошқа тур 
маконлардаги ҳодисаларга бой ҳудуднинг энергия майдони ва 
вақти 
билан 
характерланади. 
Геостратда 
моддийлашган 
(итқисодиѐт ѐки сиѐсатда) ѐки кристаллашган (маданиятда) 
пассионарлик ўз аксини топади. 
Геофалсафа
– Кўпўлчамли коммуникация маконига кирувчи 
оламларнинг хилма-хиллигига доир тасаввурларга асосланган 
жаҳон 
тартиботининг 
ўзгариши 
ва 
цивилизациялараро 
муносабатлар 
ҳақидаги 
фан. 
Геофалсафа 
цивилизация 
геосиѐсатининг методологик асосини ташкил этади. У имманент 
дунѐда эҳтимол тутилган мамлакатни ахтараѐтган давлатнинг 
фалсафий ақл-идрокидир. Геофалсафа анъанавий географияга хос 
бўлган чекловлардан ошиб, чексиз коммуникация маконига ўтади. 
У фалсафа ва културология, этнология, иқтисодиѐт ва география 
туташган жойда шаклланади. Бу эса сиѐсий-географик фалсафа ва 
ҳодисаларга бой географик макон тўғрисида сўзлаш имконини 
беради. 
 Германия геосиѐсати
– ХХ аср бошида ва, айниқса, икки 
жаҳон уруши орасида жуда ривожланди. Иккинчи Рейх 
Пруссиянинг саноат ва ҳарбий қудрати, жумладан “темир канцлер” 
Отто фон Бисмаркнинг порлоқ дипломатияси туфайли бунѐд 
этилган эди. Жаҳонда ҳукмрон бўлиш учун ҳаракат қилаѐтган 
давлатда Ратцель ва Челленнинг геосиѐсий ғоялари катта шуҳрат 
қозонди. Германия жаҳонни бўлиб олишда буюк давлатлардан 
орқада қолган бўлса-да, глобал географик тафаккур жиҳатидан 
тенги йўқ эди. Сиѐсат ва тафаккурни бирлаштириш йўли билан бу 
зиддиятга барҳам бериш керак эди. Бундай шароитда “ҳаѐт 
маконлари” ва мустамлакаларни қайта бўлиб олиш учун курашни 
ҳам ўз ичига оладиган жаҳон сиѐсати ғояси кенг ѐйилди. Адмирал 
Альфред фон Тирпиц қудратли ҳарбий-денгиз флотини барпо этиш 
тарафдори бўлиб чиқди ва асосий эътиборини сув ости кемаларини 
ишлаб чиқаришни кўпайтиришга қаратди. Улар Биринчи жаҳон 
уруши йилларида Атлантикада самарали фаолият кўрсатди. 
Германия мафкуравий мифларини давлатнинг қудрати билан 

---

453 
синтезлаш 
“Ўрта 
Европа” 
геосиѐсий 
концепциясининг 
шаклланишига олиб келди. Карл Ҳаусҳофернинг “континенталь 
блок” назарияси Учинчи Рейхнинг расмий доктринасига айланди. 
“Ҳаѐтий макон” тушунчаси ошкора босқинчилик интилишлари, 
ўзгалар ҳудудини босиб олиш ва зўравонликни мафкуравий 
томондан асослашга хизмат қилди. Дастлаб миллий бирлик ва 
ирқнинг тозалигига эришишга йўналтирилган бу назария 
пировардида ақл-идрок билан террорнинг таҳликали даражада 
яқинлашувига олиб келди. Нацистларнинг “Бугун Германия, эртага 
бўлса бутун жаҳон бизники бўлади” деган шиори сўз фожиавий 
натижалар келтириб чиқаришга қодир эканини яна бир карра 
исботлади.