Aldegidlar, ularning tuzilishi, kimyoviy xossalari, chumoli va sirka aldegidlarining olinishi va ishlatilishi. Aldegidlar, ularning tuzilishi

Olinish usullari :

1. 
   Birlamchi spirtlarni turli xil oksidlovchilar bilan oksidlab:
   

Birlamchi spirtlar katalizator (Pt) ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlanganda aldegidlar hosil bo’ladi. Platinaga nisbatan ancha arzon mis ham ishlatiladi. Jumladan mis havoda qizdirilib hosil bo’lgan CuO, metanolni oksidlab formaldegid olinadi.

Birlamchi spirtlarni KMnO₄ yoki K₂Cr₂O₇ katalizatorlarida va kons, H₂SO₄ ishtirokida oksidlab laboratoriyada aldegidlar olinishi mumkin. Masalan :

Zn, Cu katalizatorlari yuqori temperaturada (300 – 400^oC) birlamchi spirtlarni aldegidlarga, ikkilamchi spirtlarni esa ketonlarga aylantiradi :

2. 
   To’yingan uglevodorodlarning digologenli hosilalaridan olish:
   

3. 
   Karbon kislotadan olish :
   

Karbon kislotalarni 400 – 500^oC da bug’lantirib, katalizatorlar (ba’zi metallarni oksidlari : (ThO₂, MnO, CaO, ZnO) ustidan o’tkazilganda aldegidlar hosil bo’ladi.

4. 
   Asetilenni Kucherov reaksiyasi bo’yicha gidratlab :
   

5. Alkenlarni oksidlab :

Bu rekasiyani 100 – 250 atm bosim ostida kobalt yoki nikel katalizatorligida 100 – 200^oC temperaturada uglerod (II) oksid va vodorod ta’sir ettirib ham olinadi :

Bu reaksiyaga oksisintez deyiladi. Oksisintezda aldegidlarning uglerod atomi doimo olefinlarning uglerod atomidan bitta ortiq bo’lgan aldegidlar olinadi.
Formaldegid metanni katalitik oksidlab olinishi mumkin :


Kimyoviy xossalari :
Aldegidlar kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadi. Ular ko’pincha reaksiyalarga odatdagi sharoitda kirishadilar. Aldegidlarning kimyoviy aktivligi karbonil gruppaning tuzilishi bilan tushuntiriladi. Karbonil gruppadagi uglerod atomi δ+ , kislorod atomi esa δ- zaryadlangani uchun ular birikish reaksiyasiga kirishayotgan vaqtda boshqa moddalarning manfiy qutblangan qismi karbonil gruppa uglerodiga, musbat qutblangan qismi esa kislorod atomiga birikadi. Uni umumiy holda quydagicha ko’rsatish mumkin :

Aldegidlarning kimyoviy xossalari korbonil gruppa, radikal hamda karbonil gruppaga birikkan vodorod atomi hosibiga reaksiyaga kirishishida namoyon bo’ladi. Aldegidlar ketonlarga nisbatan aktivroq.

1. 
   Karbonil gruppa hisobiga boradigan reaksiyalar :
   

1. 
   Birikish reaksiyalari : korbonil gruppaga birikish reaksiyalari uglrod – kislorod bog’ining (π – bog’) uzilishi hisobiga boradi.
   

Aldegidlarga vodorod birikkanda qaytarilish reaksiyasi sodir bo’ladi va spirtlar hosil bo’ladi :

2. 
   Sianid kislotasi birikishi: katalizator (KCN) ishtirokida
   aldegidlar sianid kislotasini biriktirib oksinitrillar hosil bo’ladi.
   

3. 
   Spirtlarning birikishidan yarim asetallar hosil bo’ladi :
   

Natriy bisulfat (NaHSO₃) ning birikishi :

2.