Aldegidlar, ularning tuzilishi, kimyoviy xossalari, chumoli va sirka aldegidlarining olinishi va ishlatilishi. Aldegidlar, ularning tuzilishi

Formulasi	Nomlanishi
Struktura formulasi
HCHO	Metanal (formaldegid, chumoli aldegidi)
CH3 – CHO	Etanal (asetaldegid, sirka aldegidi)
CH3 – CH2 – CHO	Propanal (propan aldegidi)
C3H7CHO	Butanal (moy aldegidi)
C4H9CHO	Pentanal (valerian aldegidi)
C5H11CHO	Geksanal (kapron aldegidi)
C6H13CHO	Geptanal (enant aldegidi)
C15H31CHO	Palmetin aldegidi
C16H33CHO	Margarin aldegidi
C17H35CHO	Stearin aldegidi

Aldegid gruppachasi bilan bog’langan uglevodorod radikallarining tabiatiga bog’liq holda aldegidlar : to’yingan, to’yinmagan va aromatiklarga bo’linadi :

Umumiy formulasi	Aldegidlar sinfi	Misollar
n>0	To’yingan
n≥2 n≥2	To’yinmagan
	Aromatik

Nomenklatura va izomeriyasi
Aldegid so’zi lotincha Alcohol dehydrogenatus so’zlarining qisqartmasidan kelib chiqqan bo’lib, degidrogenlangan spirt demakdir. Demak aldegidlarda spirtlarga qaraganda ikki atom vodorod kam bo’ladi, masalan :

Jeneva (sistematik) nomenklatura bo’yicha tarmoqlanmagan tuzilishdagi aldegidlarni nomlashda tegishli uglevdorod nomiga “al” qo’shimcha qo’shib aytiladi. Yuqoridagi jadvalga qarang.
Tarmoqlangan tuzilishdagi aldegidlarni nomlashda :

• 
  Uglerod atomli aldegid gruppasi bo’lgan, uglerod atomlarning bosh zanjiri tanlanadi.
  

• 
  Bu zanjirdagi uglerod atomlari aldegid gruppasidagi uglerod atomidan boshlab nomlanadi ;
  

• 
  Uglerod atomlariga muvofiq keladigan alkan nomlanadi;
  

• 
  Alkan nomiga “al” qo’shimchasi qo’shiladi va yon radikallar holati ko’rsatiladi, aldegid gruppasi holati ko’rsatilmaydi.
  

Masalan:

A ldegid, ko’pincha ular oksidlanganda hosil bo’ladigan kislota nomi bilan ataladi. Masalan : oksidlanganda sirka

k islotasi hosil bo’ladi, shu sababli u sirka aldegidi

oksidlanganda propion kislotasi hosil bo’lganligi sababli propion aldegidi deyiladi va xakozo.

Aldegidlarni to’yingan uglevodorodlarning vodorod atomi aldegid gruppaga almashinishidan hosil bo’lgan mahsulot deb qaralgani uchun aldegidlarda ham radikal o’zgarishi bilan gomologik qator paydo bo’ladi va ularda izomeriya hodisasi ro’y beradi. Masalan : pentanal izomerlarini ko’raylik :

Aldegidlarning tuzilishi.
Aldegidlardagi karbonil guruhidagi uglerod atomi sp² gibridlangan holatda bo’ladi.

Karbonil gruppasidagi uglerod bilan kislorod atomlari o’rtasida bitta σ – va bitta π – bog’lanish bor.
Eng harakatchan π – bog’lanish elektron zichligi uglerod atomidan ko’proq kislorod atomi tomon siljigan bo’ladi.
Shuning uchun uglerod atomi qisman musbat (δ+) zaryadga, kislorod atomi esa qisman manfiy (δ - ) zaryadga ega bo’ladi :
Fizikaviy xosslari : aldegidlardan birinchi vakillari chumoli va sirka aldegidlari uy haroratida gaz. Keyingi vakillari suyuqlik, suvda va organik erituvchilarda oson eriydi. Aldegidlarning yuqori vakillari qattiq. Aldegidlarning ba’zilari (C₉ va C₁₀) atir gul hidini eslatuvchi xushbo’y bo’ladi.
Molekulyar massalarining ortib borishi bilan , aldegidlarning qaynash temperaturalari ortadi.
Aldegidlar ko’z qobig’I va yuqori nafas olish yo’llarini yallig’lantiradi, nerv sistemasiga zaharli ta’sir etadi.
Normal tuzilishdagi aldegidlarning qaynash temperaturalari tarmoqlanganinikiga nisbatan yuqoriroq bo’ladi. Masalan moy aldegidi 75^oCda, izomoy aldegidi 64^oCda qaynaydi.
Aldegidlar tegishli spirtlarga nisbatan pastroq temperaturada qaynaydi. Masalan prapion aldegidi 49,1 ^oCda, normal propil spirti esa 97,8^oC da qaynaydi. Aldegidlarning spirtlarga nisbatan pastroq temperaturada qaynashining sababi ularning molekulalari spirt molekulasiga nisbatan kamroq asosiylangan (vodorod bog’lari zaif) bo’ladi.
Uglerod atomlarining ortib borishi bilan aldegidlarning suvda eruvchanligi kamayib boradi.