|
\
\
lATTAT
TAATAI
T
TAATAl
m \N S P O Z O N I
a t t a t
TAATA
ATTAT
TAATA
ATTAT
T.\.VTA
/
\
7
ega bo'lsalarda, barcha transpozon m olekulalarining ikki chetida
maxsus nukleotidlar izchilligi, m arkaziy qism ida esa D N K m ole-
kulasini belgilangan joyda «yopishqoq» uchlar hosil qilib kesuvchi
transpozaza ferm entini sintez qiluvchi gen m avjuddir (7-rasm ).
Plazmidlar, restriksion endonukleazalar, genetik
injeneriya usullari
Bakteriya va tuban eukariotlar hujayralarida asosiy xrom oso-
madan tashqari, q o ‘shim cha xrom osom achalar m avjuddir.
Bu
qo'shim cha m ayda xrom osom alar plazm idlar deb ataladi (8 —9
rasmlar).
Plazmidlar. Plazm idlar hujayraning asosiy xrom osom asidan
bir necha yuz barobar kichik D N K q o ‘sh zanjirli halqasidan ib o
rat. Plazm idlar o 'rta c h a 3— 10 dona genlardan iborat b o ‘lib, ikki
toifaga b o iin a d i. Bularning birinchisi transpozon yoki bakteriofag
irsiy molekulasi kabi hujayra asosiy xrom osom asining maxsus
I
9-rasm.
Bakteriya hujayrasida yoki avto
nom ravishda replikatsiya b o 'la
digan, yoki xrom osom aga birikib
naslga beriladigan (transm issibl)
plazm idlar m avjud. Transm issibl
plazm id ham x ro m o so m a ta r-
kib id an ajralib c h iq q a n h o ld a
m olekula tarzida faoliyat ko ‘rsata
o la d i, lekin m ustaqil ravishda
replikatsiyalanm aydi.
1 — bakteriya, 2 — plazm idlar,
3 — asosiy xrom osom a. 4 — xro
m osom aga birikish u ch u n m os-
langan
nukleotidlar
izchilligi.
5 — antibiotikka chidam lilik geni.
8-rasm. RSS 101
plazm idning elektron
m ikroskopda k o 'r i
nishi.
19
D N K izchilligini kesib, rekom binatsiya b o ‘la oladigan plazm idiar.
Bunday rekom binatsiyalanuvchi plazm idiar transmissibl, ya’ni
nasldan naslga o ‘tuvchi plazm idiar deb ataladi. Transmissibl
plazm id asosiy xrom osom aga birikkandan keyin o 'z m ustaqilligi
ni yo 'qotadi. Asosiy xrom osom adan m ustaqil ravishda o ‘z - o ‘zini
replikatsiya qila olm aydi. Ayni paytda bunday plazm idlarda jo y
lashgan genlar asosiy xrom osom ada o ‘z feoliyatini bajaradi.
Hujayra bo'lin g and a rekom binatsiyalanuvchi plazm idning genlari
asosiy xrom osom a genlari bilan birikkan holda nasldan naslga
beriladi. Ikkinchi toifa p lazm idiar avtonom holda replika-
tsiyalanuvchi plazm idiar deb ataladi. Bunday plazm idiar asosiy
xrom osom aga birika olm aydi, asosiy xrom osom alardan mustaqil
ravishda o ‘z -o ‘zini replikatsiya yo‘li bilan o ‘nlab va hatto yuzlab
m arta k o ‘paytira oladi. A vtonom plazm idiar bakteriya yoki zam -
burug‘ bo'lin g an da qiz hujayralar orasida tasodifiy ravishda
taqsim lanadi. Shu bilan birga avtonom plazm id bir hujayradan
ikkinchisiga hujayra qobig'i va m em branasining teshiklaridan o 'ta
oladi. Plazm idiar tarkibi, asosan, antibiotik yoki zaharli toksin
parchalovchi ferm ent sintez qiladigan genlardan iborat. Shu
tufayli plazm idiar bakteriya, achitqi va zam burug'larning an ti
biotik va zaharli toksinlarga chidam liligini ta ’minlaydi. Plaz
m idning antibiotik parchalovchi genlari bir plazm iddan ikkin
chisiga transpozonlar bilan birikkan holatda ham k o 'ch ib o 'ta
oladi. Bu m olekular jarayon kasal chaqiruvchi m ikroblarning
antibiotiklarga chidam liligini nihoyatda oshiradi.
Restriksion endonukleazalar. Tabiatda biror m ikroorganizm
hujayrasiga tashqaridan yot genetik m aterial kirsa, u darhol
hujayra nukleaza ferm entlari ishtirokida parchalab tashlanadi.
D N K m olekulasini mayda bo'laklarga bo'luvchi ferm entlar
kesuvchi endonukleazalar yoki restriktazalar deb ataladi. H ar bir
restriktaza to 'rt yoki k o'p ro q maxsus nukleotid juftlarni tanib olib
b og'lanadi va D N K m olekulasini kesadi. Ayrim restriktazalar
D N K q o 'sh zanjirini qaychi singari shartta ikki b o'lakka bo'ladi.
Shu bilan birga qo 'sh zanjir D N K m olekulasini «yopishqoq»
uchlar hosil qilib kesuvchi restriktazalar ham mavjud. Jadvaldagi
Eco Rl, Bam H l (eko er bir. Bam ash bir) kabilar shular jum lasi
d andir. Bu restrik tazalar funksiyasi jih a td a n transpozazaga
o'xshashligi ko 'rin ib turibdi. Shuning uchun ham bu restriktazalar
hosil qilgan «yopishqoq» uchlardan foydalanib, har xil D N K
bo'laklarini bir-biriga bog'lash soddalashadi. Ana shu xususiyati
tufayli bu xil restriktazalar gen injeneriyasida keng qo'llaniladi.
20
I-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
