Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

3 -§ .  REKOMBINAT  DNK  OLISH.
GENLARNI  KLONLASH
1.  A ham iyatga  ega  bo'lgan  gen  funksiyasiga  binoan  qidirib 
topiladi,  ajratib  olinadi  (klonlanadi)  va  tuzihshi  o'rganiladi.
2.  Ajratib  olingan  gen  xrom osom a  D N K si  bilan  rekom bina­
tsiyalanuvchi  biror  fag  genom i,  transp ozon   yoki  plazm id  bilan 
biriktirilib  vektor  konstruksiya  yaratiladi.
3.  V ektor  konstruksiya  hujayraga  kiritiladi  (transform atsiya) 
va  transgen  hujayra  olinadi.
4.  Transgen  hujayradan  su n ’iy  sharoh da  yetuk  organizm lar 
ham   olish  m um kin.
S un'iy  ravishda  rekom binat  D N K   ohsh  va  genlarni  klonlash 
ilk  bor  1972-yilda  AQSH   olim lari  Boyer  va  K oen  tom onidan 
am alga  oshirildi.  Bu  olim lar  E.coli  bakteriyasining  xrom osom a
22
J

---

10-rasm.  G eterologik  (yot)  D N K   b o ia g in i  plazm id 
tarkibida  klonlash.
1  —  xrom osom adan  ajratilgan  D N K   b o ia g i;  2  —  plaz- 
3
  _   antibiotikka  chidam lilik geni;  4  —  rekom binat 
D N K   m olekulasi;  5  —  bakteriya  hujayrasiga  kiritilgan 
gen;  6  —  rekom binant  plazm idli  hujayra  antibiotikka 
chidam liligi  b o ‘yicha  ajratib  olinadi.  Boshqa  hujayralar 
antibiotikli  m uhitda  o i i b   ketadi.
D N K sini  va  shu  bakteriya  plazm idini  alohida 
probirkalarda  «yopishqoq»  uch  hosil  qiluvchi 
EcoRl  (iko-er-bir)  restriktaza  ferm enti  bilan 
ishlov  berganlar.  H alqasim on  plazm id  tarkibida 
faqat  bir  dona  EcoR l  restriktaza  ferm enti  ta n - 
lab  kesadigan  maxsus  nu kleo tid lar  izchilligi 
b oiganligi  sababli  restriktaza  D N K   q o ‘sh  zan- 
jirini  faqat  bir joydan  kesib  halqasim on  plazm idni  yopishqoq  uchli 
ochiq  holatga  o ik a z a d i.  X rom osom a  D N K   m olekulasida  EcoR l 
restriktaza  ferm enti  taniy  oladigan  maxsus  nukleotidlar  izchilligi 
qancha  b o is a ,  bu  m olekula  shuncha  b o ia k k a   b o iin a d i.  D N K  
boiak larini  elektroforez  m oslam asida  kuchli  elektr  m aydonida 
katta-kichikligiga  qarab  ajratiladi  va  hosil  b o ig a n   b o ia k la r  m ax­
sus  bo'yoq  bilan  b o ‘yaladi.  N atijada,  bir  n u qtada  y ig ilg an   bir  xil 
kattalikdagi  D N K   b o ia k la ri  to ‘plam ini  oddiy  k o ‘z  bilan  ko'rish 
mumkin.  Elektroforez gelidan xohlagan kattalikdagi  D N K  b o ia g i­
ni  suvda  eritib  ajratib  olish  m um kin.  Boyer  va  K oen  shu  usullar 
bilan  ajratib  olingan  yopishqoq  uchli  xrom osom a  D N K   b o ia g in i 
ochiq  holatdagi  yopishqoq  uchli  plazm id  D N K si  bilan  probirkada 
aralashtirib  ligaza  (ulovchi)  ferm enti  vositasida  bu  ikki  xil  D N K  
boiaklari  uchlarini  bir-biriga  kovalent  b o g ia r   yordam ida  uladi. 
Natijada,  plazm id tarkibiga xrom osom a  D N K  b o ia g i  kiritildi.  Shu 
usulda  rekom binant  plazm id  ilk  bo r  hosil  qilindi  (10-rasm ).  Bu 
m olekular  q u rilm ada  (konstruksiyada)  plazm id  D N K   vektor 
(yo‘naltiruvchi)  funksiyasini bajaradi,  chunki yuqorida aytib  o ig a -  
nimizdek  plazm idlar  xrom osom a  D N K siga  rekom binatsiyalana 
oladi  ham da  m ustaqil  k o ‘paya  oladi.  Bu  vektor  konstruksiya  o ‘z 
tarkibida  antibiotikka  chidam lilik  geni  b o ig a n lig i  uchun  maxsus 
yaratilgan  plazm idsiz,  y a ’n i  an tib io tik k a  ch id am siz  sh tam m  
hujayralariga  kiritildi.  R ekom binant  plazm id  kiritilgan  bakteriya 
hujayralari  kloni  antibiotikka  chidam li  genga  ega  b o iib   qolganligi 
sababli,  plazmidsiz  bakteriyadan  farq  qilib,  antibiotik  ta ’sirida 
oim aydi.  Shu  sababli  tajriba  o ik a zay o tg a n   probirkaga  antibiotik
23

---

q o ‘shib  rekom binant  bakteriya  kloni  ajratib  olinadi  va  ko‘paytiri- 
ladi.  Bu  klonni tashkil  etuvchi  h ar bir bakteriyada yot  (geterologik) 
D N K   b o ia g i  b o r b o ‘lib,  bakteriya  biom assasi  qanchalik  ko 'p ay ti- 
rilsa,  yot  D N K   b o ‘lagi  shunchalik  k o ‘payishi  m um kin.  U ndan 
tashqari  rekom binant  plazm id  vektor  avtonom   replikatsiyalanuv- 
chi  plazm id  bo ‘lsa,  yot  D N K   bo'lagini  yana  o ‘nlab  barobar 
ko'paytirish  m um kin.  Yot  D N K   bo'lagini  rekom binant  vektor 
konstruksiyalar  vositasida  ko'paytirish  genlarni  klonlash  deb  a ta ­
ladi.  D N K   bo'lagini  klonlashda  vektor  sifatida  virus  va  fag  D N K  
m olekulasidan  yoki  k o 'ch ib  yuruvchi  genetik  elem entlardan  ham  
foydalanish  m um kin.