|
0 ‘simlik irsiyatini gen injeneriyasi usuli
bilan o ‘zgartirish
Klassik genetik usul bilan irsiyatni o'zgartirishning asosiy
kam chiligi ikki xil genotipli organizm chatishtirilganda ularning
barcha xo'jalik u ch u n m olik va m olik em as genlari o 'zaro rekom -
binatsiyalanishidir. N atijada, yaratilgan navga genetik tadqiqotchi
istagan gendan tashqari, navning xususiyatini buzuvchi ko'p d an
k o 'p genlar o'tadi.
G en injeneriyasi usuli qo 'llang an d a bu m uam m o yengil hal
qilinadi. Buning uch u n takom illashtirilayotgan o'sim lik navi
AGROBAKTERIUM
SIDSII
IIO.SII.
R O I.IS in
T - DNK
IJ-rasm . A grobakterium ning ayrim turlari o ‘sim likni zararlantirganda shish hosil
I
qiladi. Shish hosil bo'lishiga T i-plazm idining T -D N K bo'lag i sababchi. T -D N K j
o 'sim lik xrom osom asiga rekom binatsiyalashib, o'sim lik hujayrasining bo'linishi [
program m asini buzadi.
24
hujayrasiga m a ’Ium foydaU gen kiritiladi va bu hujayradan yetuk
0
‘simlik olinadi. M uayyan bir genni hujayraga kiritish uch un
tuproq bakteriyasi A grobakterium hujayrasidagi plazm iddan vek
tor m olekula sifatida foydalaniladi. Tabiatda agrobakteriyaning bu
turi o ‘sim likni zararlantiradi. Z ararlangan o ‘simlik tanasidagi
hujayralar pala-partish b o ‘linishi natijasida shish hosil b o ‘ladi. Bu
shishni Ti (Ti-ay) plazm id genom ining T -D N K (shish hosil
qiluvchi D N K ) b o ‘lagi chaqiradi. B uning sababi T -D N K
0
‘sim
lik hujayrasi genom iga birikishi va uning xususiyatini buzishidir
(1 l-rasm ). T -D N K n in g bu xususiyatidan gen injeneriyasida keng
foydalaniladi.
A grobakterium T i-p lazm id asi b irm u n ch a yirik bo'lganligi
uchun (yigirma m ing nukleotid juftligidan ortiqroq) u n d an gen
injeneriyasi m aqsadlarida foydalanish biroz qiyinroq. Shu sababli,
o ‘simlik irsiyatini gen injeneriya usuli bilan o ‘zgartirish uch u n
plazm idning T -D N K qismi maxsus restriktaza bilan kesib olinadi
va pBR322 (p ib i-ar 322) plazm idasiga k o ‘chirib o ‘tkaziladi.
Yaratilgan su n ’iy plazm id T i-plazm idaga nisbatan birm uncha
kichik bo'lib, ulardan foydalanish an ch a osonroq va unum liroqdir.
Bunday m olekulalar vektor konstruksiya deb ataladi. V ektor kon-
struksiyaning T -D N K qism ini kesib, unga o 'sim h k geni kiritiladi.
Natijada, T -D N K shish chaqirish qobiliyatini y o 'q o tad i, chunki
yot gen T -D N K n i ikki bo'lakka b o'lib yuborgan. Tarkibida T-
D N K va yot genga ega vektor konstruksiyasi Tj. plazm idigenom i-
dan T -D N K qismi olib tashlangan, o'sim lik u ch u n zararsiz m ax
sus agrobakterium shtam m lariga kiritiladi. Bu bakteriyalar bilan
o'simlik hujayrasi zararlantirilganda, agrobakterium yot genni
o'zining maxsus transform atsiya ap paratidan foydaianib o'sim lik
genomiga o'tkazadi. So'nggi yillarda vektor m olekula tarkibiga ki
ritilgan yot genlarni o 'ta kuchli elektr m aydoni t a ’sirida yoki m ax
sus gen otuvchi zam b arak vo sitasid a o 'sim lik yoki hayvon
hujayrasiga kiritish usullari ishlab chiqilgan. Lekin bu usullar
texnik jihatdan m urakkab va qim m at bo'lganligi sababli maxsus
hollardagina ishlatiladi. G en etik transform atsiya qilingan o'sim lik
hujayrasidan transgen o ‘simlik olinadi (12-rasm ).
Transformatsiya qilingan o ‘simlik hujaraysi b o ‘linishi natijasi
da m a’lum bir program m a b o ‘yicha rivojlanadigan hujayralar
to ‘plami hosil b o ‘ladi. Bunday to ‘plam kallus to ‘qim a deb atala
di. Kallus to ‘qim a hujayralaridan ayrim lari o ‘simlik gorm oni va
boshqa regulyator m o d d a lar t a ’sirida m a ’lu m p ro g ram m a
bo'yicha bo 'lina boshlaydi. N atijada, bunday hujayralardan
25
l2-rasm . Transgen o 'sim lik olishning asosiy
bosqichlari:
A grobakteriyadan olingan T i-plazm id (1) unikal
restriksion saytli plazm id (2) bilan biriktirilib vek
to r konstruksiya (3) yaratadi. V ektor konstruk
siyaning T -D N K qism iga begona gen (4) rek o m
binatsiyalanadi va shish hosil qila olm aydigan Ti
plazm id asosida vektor (5) olinadi. Bu vektor
T D N K qismi deb tashlangan T i-plazm idli maxsus
agrobakteriyaga shtam m iga kiritiladi (6). Y ara
tilgan rekom binat agrobakteriya o'sim lik p ro to
plast bilan birga su n ’iy sharoitda o'stirilganda (7)
vektor (8) o 'sim lik g enom iga rekom binatsiya
bo'ladi.
b o sq ich m a-b o sq ich
o 'sim lik em b rio n
to'qim asi va barcha jih atd an norm al,
voyaga yetgan transgen o'sim lik olinadi.
Transgen
o'sim likning h ar bir hujayra
xrom osom asida ko 'chirib o'tkazilgan gen
(Saqlanadi. Shu sababdan transgen o'sim -
lik jinsiy yo'l bilan ko'paytirilganda yot
gen nasldan naslga beriladi.
G en injeneriyasi q o 'llan ib ko'sak qurtiga chidam li g o 'za va
kolorada q o 'n g'izig a chidam li kartoshka o'sim ligi yetishtirilgan.
O 'zR F A G en etik a va o'sim liklar eksperim ental bioiogiyasi insti-
tutida S. Jatayev va P. M uham edxonova g 'o 'zan in g va bug'doyn-
ing gerbitsidga chidam li transgen form alarini m eristem a to'qim asi
hujayralarini transform atsiya qilish yo'li bilan yaratdilar.
D em ak. o'sim liklarning irsiyatini o'zgartirish uchun:
1. A ham iyatga ega bo'lgan gen ajratib olinadi (klonlanadi) va
tuzilishi o'rganiladi.
2. Ajratib olingan gen xrom osom a D N K si bilan rekom bina
tsiyalanuvchi biro r fag genom i. tran sp o zo n yoki plazm id bilan
biriktirilib vektor konstruksiya yaratiladi.
3. V ektor konstruksiya hujayraga kiritiladi va transgen hujayra
olinadi.
4. Transgen hujayradan su n ’iy sharoitda yetuk o'sim lik o'sti-
riladi.
26
Do'stlaringiz bilan baham: |
