64
katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu davrning oxiriga kelib fiqh ikki qismga
bo‘lindi: asos bo‘luvchi tamoyillar (usul) va fiqh sohalarini yorituvchi
asarlarning tamoyillari (furu).
Fiqhning rivojlanishi davrida mazhablar taraqqiyotiga taalluqli ikki
yo‘nalish ko‘zga tashlanadi.
Birinchisi, yetakchi mazhablarning asoschilari bo‘lmish buyuk
imomlar va ularning izdoshlari zamonida paydo bo‘lgan.
Bu mazhablar
tez fursatda bo‘linib ketganliklariga qaramasdan, huquqiy normalar,
fatvolarni chiqarish va qabul qilishda o‘z salaflarining zamoniga xos
moslashuvchanlik an’anasini davom ettirdilar.
Ikkinchi yo‘nalish turli mazhablarga mansub yirik ulamolarning
vafotlaridan keyingi davrda ko‘zga tashlangan.
Bu davrda fatvolarni
qattiqqo‘llik asosida chiqarish va joriy qilish boshlangan. Bunday
yondashuv keyingi davrlar mazhablari va tabiiyki, ularning fiqhini
ilgarigilaridan ajratib turuvchi asosiy xususiyat sifatida namoyon bo‘lgan.
Buyuk imomlar va ularning mashhur shogirdlari davri (750–850-
yillar)dagi fiqhning rivojiga quyidagi omillar kuchli ta’sir ko‘rsatgan:
1) ulamolarning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi. Abbosiylar
sulolasining dastlabki xalifalari islom qonunlari va huquqshunos
olimlarini hurmat qilganlar. Shu bois ushbu sulolaning barcha
xalifalari
o‘z farzandlarini yirik ulamolar huzuriga faxr bilan tahsil olishga
yuborganlar. Shuningdek, ba’zi xalifalarning o‘zlari ham huquqshunos
olim bo‘lib yetishganlar, masalan, Xorun ar-Rashid (786–809-yillarda
hukmronlik qilgan) shunday xalifalardan biri bo‘lgan. Bu davrda xalifalar
fiqhga doir masalalarda mashhur ulamolar bilan kengashib turganlar.
Masalan, xalifa al-Mansurning imom Molikka
sunna haqida kitob
yozishni topshirgani tarixiy dalildir. Kitob tayyor bo‘lgach, xalifa imom
Molikdan uni davlatning asosiy qonuniga (konstitutsiyasiga) aylantirib,
shu orqali imom Molikning mazhabini barcha musulmonlarga majburiy
ravishda qabul qildirish mumkin yoki yo‘qligini so‘ragan. Lekin imom
bunga rozi bo‘lmagan. U alohida bir
mazhabning qoidalari barcha
musulmonlar uchun majburiy qilib qo‘yilishi mumkin emas, deb
hisoblagan. Imom Molik har qanday alohida faoliyat ko‘rsatayotgan
mazhab mukammal emas, deb hisoblagan. Chunki mamlakatning boshqa
hududlariga safar qilgan sahobalardan eshitilgan ko‘plab
boshqa hadislar
ham o‘sha davrda mavjud bo‘lgan. Davlatning fiqh ulamolarini qo‘llab-
quvvatlashi, ularga qayg‘urishi Ummaviylar hukmdorligining ikkinchi
yarmida paydo bo‘lgan ko‘pgina mazhablarning taraqqiyotiga katta turtki
bo‘ldi.
65
Biroq, qayd qilish joizki, ulamo va qozilarga keng fikr erkinligi
huquqi
berilganiga qaramay, ularning qarorlari davlat siyosatiga zid
kelgan taqdirda, ayovsiz jazolangan. Masalan, imom Molik chiqargan
fatvo Abbosiy xalifalardan birining siyosatiga zid kelganligi bois, u
zindonband etilib, qiynoqqa solingan. Sababi xalifaning talabiga ko‘ra,
fuqarolar unga sodiq bo‘lishga qasam ichishlari,
mabodo kimdir qasamini
buzsa, o‘z-o‘zidan xotini bilan ajrashib ketishga majburligi shart deb
belgilanib, ommaga e’lon qilinishi zarur bo‘lgan. Imom Molikning
fatvosida esa majburlab ajratish hech qanday ta’sir kuchiga ega emas,
deyilib, xalifaning talabi rad etilgan edi;
Do'stlaringiz bilan baham: