159
Dargohda katta mavqega ega bo‘lgan lavozimlardan biri
Shayx ul-
islom bo‘lib, u davlat va jamiyatdagi mafkuraviy hayotda asosiy o‘rinda
turgan. U shariat qoidalarining to‘g‘ri tatbiq etilishi
va ularga rioya
etilishining umumiy nazoratini yuritgan va doimo xabardor bo‘lib turgan.
Joylarda axloqiy normalarga rioya qilinishi, amaldorlar va
ruhoniylarning bu masalaga munosabatini bilib borish bilan
muxtasib
shug‘ullangan. Joylarga muxtasibga bo‘ysunuvchi raislar tayinlangan.
Bosh sadr diniy muassasalar ta’minoti uchun ajratilgan vaqf
mulklarini boshqargan. Joylarda esa unga bo‘ysunuvchi
sadrlar faoliyat
ko‘rsatgan.
Qozi kalon (bosh qozi, katta qozi) mamlakatda shariat sud ishlariga
yetakchilik qilgan. Harbiylar hayotida yuz beradigan huquqiy masalalarni
qozi askar hal qilgan. Unga qozi askar va mahalliy qozilar bo‘ysungan.
Qozi kalonga viloyat qozilari ustidan shikoyat qilish mumkin bo‘lgan.
Agar qozi fisq yo‘liga kirsa, masalan pora olsa,
zino qilsa yoki xamr ichsa
ishdan chetlatilgan.
Davlat ahamiyatiga molik mansablardan yana biri
otaliqdir. «Otaliq
qilmoq», «otasining o‘rnini bosmoq» mazmunini beruvchi mazkur
amaldor markaziy hokimiyatning joylardagi vakili bo‘lgan. Oliy hukmdor
viloyatlar boshqaruviga shahzodalarni tayinlash barobarida ularga otaliq,
ya’ni o‘z nazoratchisini, ishongan shaxsini biriktirgan. Ayniqsa, balog‘at
yoshiga yetmagan shahzodalar viloyatlarga tayinlangan
hollarda, ular to
ulg‘ayib mustaqil faoliyat ko‘rsatish darajasiga yetguniga qadar davlat
ishlarini boshqarish shu otaliqlar zimmasiga yuklatilgan. Bunday hollarda
otaliqlar amalda viloyat boshqaruvini, markaz bilan munosabatlar holatini
hal etib kelgan. Bundan kelib chiqadiki, otaliqlarning asosiy vazifasi
joylar – viloyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan.
Yasovullar oliy hukmdor va shahzodalar o‘rtasidagi aloqalarni yo‘lga
qo‘yish ishlarini olib borgan. Shahzodalarni xon tomonidan qabul qilish,
ularning arzi va iltimoslarini yetkazish kabi tadbirlar shular jumlasidandir.
Oliy hukmdor chiqargan hukmlar, yorliqlar va boshqa
rasmiy
hujjatlarni ijrochilarga yetkazish ishlariga
parvonachi javobgar bo‘lgan.
Urush paytlarida esa ular harbiy yetakchilik vazifalari bilan ham
shug‘ullangan.
Dargohga tushgan arzlarni qabul qilish, javobini berish hamda
mamlakatdagi ijtimoiy adolat tartiblariga rioya qilishning nazorati kabi
yumushlarga
dodhoh mutasaddi edi.
Dargohdagi xavfsizlik, tartib-intizom, kirish-chiqishdan xabardorlik
kabi
tadbirlar eshikog‘aboshi boshchiligida olib borilgan. Uning
160
bo‘ysunuvida
chap eshikog‘asi,
o‘ng eshikog‘asi,
eshikog‘asi bo‘lgan.
Ular urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini
ham bajarib borgan.
Bundan tashqari, yana dargohda quyidagi lavozimlar ta’sis etilgan:
Mirzaboshi (uning bo‘ysunuvida mirzalar bo‘lgan);
shig‘ovul (elchilarni
qabul qiluvchi);
qo‘rchiboshi (qurol-aslaha xizmati boshlig‘i, uning
amaldori jibochi);
chuhraboshi (maxsus qullardan iborat harbiy qism
boshlig‘i);
miroxur (oliy hukmdorga tegishli yilqi, ot-ulov, ularning
ta’minotiga mas’ul);
qushbegi (podshohona ov todbirlarini uyushti-
ruvchi);
qorovulbegi; tug‘begi;
kitobdor; munshiy; muhrdor; xazinachi;
tavochi; bakovulboshi; dasturxonchi; jarchi va boshqalar.
Mahalliy boshqaruv. Ma’muriy jihatdan
Shayboniylar davlati, yoinki
XVI asrning ikkinchi yarmidan Buxoro xonligi deb ataluvchi bu davlat ilk
davrlardayoq viloyat va tumanlarga taqsimlangan. Viloyatlarni hokimlar
boshqargan, ular bevosita xon tomonidan tayinlangan. Dastlabki
davrlarda viloyatlar asosan hukmdor sulola namoyandalari orasida mulk
o‘rnida taqsimlab berilgan.
Shuningdek, viloyatlarga yirik amaldorlarni tayinlashning alohida
tartibi bo‘lib, joylarda dargohlar faoliyat ko‘rsatgan. Yuqorida keltirilgan
lavozimlar mahalliy boshqaruv tizimida joriy etilgan.
Shayboniylar
zamonida qal’a boshlig‘i qutvol deyilgan bo‘lsa-da, shu bilan birga u
shahar hokimi maqomiga ega bo‘lgan.
Mamlakatda eng yirik yer egasi
xon hisoblangan. U davlat
yerlarining oliy mulkdori bo‘lgan. Umumdavlat
yerlari ijaraga berilgan,
lekin ularni sotish, tuhfa qilish va vasiyat qilib qoldirish mumkin
bo‘lmagan. Xonning mulk yerlari ham mavjud bo‘lib, u boshqa mulk
egalari singari sotib olish va sotish huquqiga ega bo‘lgan.
Mamlakatda yerga bo‘lgan xususiy mulkchilik munosabatlari keng
tarqalgan. Yerlarni tortiq etish bo‘yicha alohida «tanho» instituti
mavjud
bo‘lib, bunday yerlar XVI asrda yuqori tabaqa vakillari va ruhoniylarga
davlat oldidagi xizmatlari uchun tuhfa etilgan. Tarxon, suyurg‘ol
institutlari ham amal qilgan. Tarxonlik huquqiga nafaqat harbiylar,
savdogarlar va boshqa aholi qatlamlari ham ega bo‘lgan. U suyurg‘ol
singari davlat oldidagi alohida xizmatlar uchun in’om etilgan. Yersiz
ziroatchilar mulkdorlar yerida ishlab, odatda, hosilning 1G‘3 yoki 1G‘5
qismiga egalik qilgan.
Eng ko‘p tarqalgan soliq turlaridan zakot (ko‘psur), xiroj, ushrni
ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, mavjud yig‘imlarning tanobona,
zobitona, madadi-lashkar, peshkash va boshqa turlarini ko‘rsatish
mumkin.
