Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

2-§. «Temur tuzuklari» – muhim tarixiy-huquqiy manba 
Mashhur «Temur tuzuklari» Amir Temur tomonidan yaratilgan 
bo‘lib, XVII asrda Hindistonda Bobur avlodlari uni turkiy tildan fors 
tiliga tarjima qilganlar. 1783-yilda fors tilidan ingliz tiliga, so‘ngra 
fransuz tiliga va 1894-yilda I. Ostroumov tomonidan «Temur tuzuklari» 
nomi bilan rus tiliga o‘girilgan. Tuzuklarning asl nusxasi hanuzgacha 
topilmagan. 
Temur tuzuklari XIV asrning ikkinchi yarmi, ya’ni 1342–1405- 
yillarga oid ijtimoiy-siyosiy voqealarni bayon etadi. Amir Temur 
saltanati, davlat tuzumi, boshqaruvi, sud tizimi va uning boshqaruviga oid 
muhim qoidalar va ma’lumotlarni o‘zida aks ettiruvchi tarixiy hujjatdir. 
Qisqacha aytganda, o‘zining mazmun-mohiyati va xususiyatiga ko‘ra o‘z 
davrining harbiy-ma’muriy huquq kodeksi hisoblanadi. 
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Temur va temuriylar davrining huquq 
manbalari qatoriga Temur tuzuklari bilan birga o‘troq aholi hududlarida 
shariat qonunlari va odat huquqini ham kiritish, ularning ham amal 
qilganligini eslash o‘rinlidir. Temur tuzuklarini mazmuni va tarkibiy 
tuzilishiga ko‘ra ikki qismga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 
«Temur tuzuklari»ning birinchi qismi – harbiy yurishlar haqidagi 
tarixiy, geografik-avtobiografik qaydlardan iborat. Shuningdek, unda 
Amir Temurning o‘z davlatini barpo etish, mustahkamlash, mukammal 
qurollangan qudratli qo‘shin tuzish bobidagi rejalari va tatbiq etgan 
tuzuklari hamda maxsus jadvallar asosida qo‘shinning jangovar saflanish 
tartibi ham ko‘rsatib berilgan. Jumladan, qo‘shin qo‘mondonlari, qabila 
va uluslar boshliqlari, vazirlar, oliy ruhoniy namoyandalar bilan 
markazlashgan davlat tuzish borasidagi o‘tkazilgan kengash va tadbirlar 
bayon etiladi. 
Binobarin, Amir Temur qo‘shinni – davlatning yaxlitligi va qudratini 
belgilovchi tayanchi va kafolati, deb bilganligi bois, uni tashkil etish va 
mustahkamlashga asosiy e’tiborni qaratgan. 
«Temur tuzuklari»ning ikkinchi qismi – o‘ziga xos harbiy nizomdan 
iborat. U kuchli davlatni qurish, qo‘shinni tashkil etish, dushman 
qo‘shinini yengish hamda tinchlik davrida va harbiy yurish paytidagi 
boshqaruv masalalari yuzasidan amalga oshirilgan va keyingi avlodga 
o‘git tariqasida aytilgan tuzuklardan tashkil topadi. 
Chunonchi, mazkur davrda feodal tarqoqlik va o‘zaro janjallarga 
barham berish, mustahkam hokimiyat o‘rnatish hamda mahalliy 
hokimlarning o‘zboshimchaliklariga chek qo‘yish, aholidan olinadigan 

---

 155
soliqlar va majburiyatlarning aniq miqdorini belgilab qo‘yish talab 
etilgan. 
Natijada, davlat boshqaruvini tashkil etish va odil sudlovni amalga 
oshirishga jiddiy ahamiyat berilgan. Unda quyidagi masalalar, jumladan: 
davlat daxlsizligini muhofaza qilish; hukmdor hokimiyatining 
cheklanmaganligi va mustaqilligi; vazirlarning majburiyati va vazifalari; 
ulus amirlari va tuman hokimlarining vazifalari; davlat kengashi; davlat 
xavfsizligi, jamoat tartibi va mamlakat osoyishtaligini saqlash; aholidan 
olinadigan soliq (xiroj va zakot)larning miqdorini belgilash; qo‘shin 
qo‘mondonlarini tayinlash, lavozimini oshirish, rag‘batlantirish va ularga 
maosh belgilash; vazirlar, amirlar va sipohiy (harbiy askar)larning shahar-
lar, viloyatlar va mamlakatlarni zabt etishda ko‘rsatgan jonbozliklarini 
rag‘batlantirish; qo‘shinning harbiy yurish va janglarda joylashuvi va 
uning ajratib turuvchi alohida belgilar kabi masalalar bayon etilgan. 
Xulosa qilib aytganda, Amir Temurning tarix oldidagi xizmatlari 
nihoyatda buyuk va qimmatlidir. Birinchidan, u mamlakatda kuchayib 
ketgan feodal tarqoqlikka barham berib, el-yurtni birlashtira oldi hamda 
markazlashgan yirik va kuchli davlatga asos soldi. Ikkinchidan, Amir 
Temur qay maqsadda bo‘lmasin, qator mamlakatlar va xalqlarni 
mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lishga yordam berdi. O‘sha davrning 
qudratli podsholaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni (1389–1402-y.) 
tor-mor etib (1402-yil) Usmonli Turklar istibdodiga tushib qolgan Bolqon 
yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarga ozodlik bag‘ishladi. Oltin O‘rda 
xoni To‘xtamishxonni (1376–1395-y.) ikki marta (1391 va 1395-yil) tor-
mor keltirib, Rossiyaning mo‘g‘ullar hukmronligidan qutilishini qariyb 
300 yilga tezlashtirib yubordi
1
.
1
 Qarang: Ⱥɦɢɪ Ɍɟɦɭɪ ʆɝɢɬɥɚɪɢ. – Ɍ., 1992. – Ȼ. 5–6.

---

 156
IX BOB. SHAYBONIYLAR DAVLATI VA HUQUQI. O‘ZBEK