A’jinyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq insituti «arnawli sirtqi bo'lim» «Geografiya ha’m ekonomika bilim tiykarlari»

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
A’jinyaz atindag’i
No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq insituti

«ARNAWLI SIRTQI BO'LIM»
«Geografiya ha’m ekonomika bilim tiykarlari»
2A-kurs studenti
Niyetbayev Haytbay Quwanishbay uli

«_GEOLOGIYA_»

O’zbetinshe jumis

Tema: Salistirmali ham absolut geoxronologiyani uyreniw metodlari
Qabillag’an: ______________________
Orinlag’an: _____________________
No’kis 2021-2022
Tema: Salistirmal ham absolut geoxronologiyani uyreniw metodlari
Joba:
1. Jer qabigi rawajlaniw tariyxi
2. Geoxoronologiya uyreniw metodlari
3. Jer qabigi qatlamlari
Jer qabıqı payda bolǵan waqtından baslap onıń rawajlanıw tariyxı hám
nizamlıqların tariyxıy geologiya páni úyrenedi. Jer qabıǵınıń
rawajlanıw tariyxın úyreniw qurıwshılar ushın asa zárúrli
bolǵan taw jınıslarınıń ózgesheliklerin, olardıń jatıw hám tarqalıw
sharayatların anıqlawǵa múmkinshilik jaratadı.
Tariyxıy geologiya pániniń tiykarǵı wazıypalarınan biri taw jınısların,
payda bolıw waqıtı boyınsha tártipke keltirip geologik hádiyselerdiń júz
bolıw rejimin ornatıw (geoxronologiya) den ibarat esaplanadi.
Geoxronologiya salıstırmalı hám tolıq túrlerge bólinedi.
Salıstırmalı geoxronologiya taw jınısları payda bolishining hám geologik
hádiyselerdiń salıstırmalı úzliksizligin, tolıq geoxronologiya bolsa, ol yamasa bul geologik hádiyseler hám taw jınısları qashan payda bollıǵin
anıqlawǵa hám waqıt birliginde ańlatıwǵa múmkinshilik beredi.
Taw jınıslarınıń salıstırmalı jasını anıqlaw ushın jınıslardıń quramı,
dúzilisi, qatlamlanıw tártibi, jatıw sharayatı, qatlam jıyındılarınıń
qásiyetleri, ayriqshalıǵı, fizikalıq ózgeshelikleri, haywan hám ósimlik
qaldıqların úyreniwge tiykarlanadı.
Soǵan muwapıq taw jınıslarınıń salıstırmalı jasını anıqlawdıń bir
neshe usılları bar.
Stratigrafiya usılı taw jınıslarınıń salıstırmalı jasını anıqlaw ushın
Olardıń qatlamlanıw rejiminiń izbe-iz, úzliksiz júz bolıwına
tiykarlanadı, yaǵnıy hár bir ostki qatlam odan joqarıda jaylasqan
qatlamǵa salıstırǵanda áyyemgi esaplanadı. Bul usıl qatlamlardıń jatıw
sharayatı ózgermegen halda bolǵan maydanlarda qollanılıwı múmkin.
Tektonik háreketler aktiv rawajlanǵan aymaqlarda, yaǵnıy jınıs
qatlamları búrmelengen, úzilgen, surilgan jerlerde bul usıldan
paydalanıw quramalılasadı.
Petrografik usıl taw jınıslarınıń mineral quramın úyreniwge
tiykarlanadı. Eger geologik kesimlerde birdey mineral quramǵa,
strukturaǵa, teksturaga, payda bolıw sharayatına iye bolǵan jınıslar
kuzatilsa, (maslan, hák tas joqarısında sazlar, sazlar ústinde alevrolitlar
hám h. k.) bul taw jınısların bir waqıtta (bir tariyxıy dáwirde) payda bolǵan
dep esaplaw múmkin. Bul usıl bir-birine jaqın jaylasqan kesimlerde
jaqsı nátiyje beredi. Uzaq aralıqta jaylasqan kesimlerde teń
jas daǵı jınıslar payda bolıw sharayatına kóre túrlishe ayrıqshalıqlarǵa iye
bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı túrli jas daǵı taw jınısları birdey
petrografik quramǵa ıyelewleri múmkin, sebebi Jer júzinde túrli
dáwirlerde uqsas sharayatlar qaytarılıwı múmkin. Aqıbette bolsa taw
jınıslarında uqsas belgiler payda bolıwı múmkin. Bul usıldan magmatik
hám metamorfik jınıslarınıń salıstırmalı jasını anıqlawda da paydalanıladı.
Tektonik usıldıń tiykarında tektonik háreketler úlken maydanlarda bir
waqıtta júz boladı degen túsinik jatadı.
Úlken qalıńlıqtaǵı jınıs qatlamları arasında bir-birlerinen saykes emes
jatıw múyeshleri menen parıq etetuǵın kishi qatlamshalar ajratıladı.
Keyininen túrli kesimlerde, teń jaslı, jatıw múyeshleri
saykes emes qalıń qatlamlar arasında kishi qatlamshalar ajratılıwı
múmkin. Bular teń jas daǵı jınıslar dep esaplanadı. Lekin
aqırǵı maǵlıwmatlarǵa kóre tektonik háreketler bir waqıtta júz
bolmawi hám túrlishe tezlikke iye ekenligi anıqlanǵan.
Nátiyjede jınıs qatlamları jer júzine túrli orınlarda hám túrli waqıtlarda
shıǵadı, túrli dárejede juwıladı, keyininen bolsa bulmanlardıń iyiliwi
nátiyjesinde túrli jas daǵı shógindi jınıslar jatqızıladı, yaǵnıy shógindi
jatqızıw maydanı barlıq jerde teń jasda bolmaydı. Jerlerdiń
qaytaldan iyiliwi úlken maydanlarda bir waqıtta júz bolmaydı, yaǵnıy
shógindi jatqızıw da hár túrlı waqıtta baslanadı. Bul usıldıń
kemshiligi sonnan ibarat hám sol sebepli odan basqa usıllar menen
birgelikte paydalanıladı.
Paleontologik usıl. Bul usıl Jerdiń geologik tariyxı organikalıq
turmıstıń rawajlanıwı menen parallel rawajlanǵan degen ilimiy
túsinikke tiykarlanadı. Sol sebepli taw jınısları quramında organikalıq
turmıstıń izi túrli toshga aylanıp qalǵan haywan hám ósimlik qaldıqları kórinisinde saqlanıp qaladı.
Geofizik usıllar taw jınısları hár túrlı fizikalıq ózgesheliklerge (tıǵızlıqqa,
elektr qarsılıgına, radioaktivlikke) iye ekenligine tiykarlanadı.
Jınıslardıń jasını anıqlaw ushın elektro karotaj hám gimma karotaj
usıllarınan paydalanıladı.
Elektrokarotaj usılında taw jınıslarınıń elektr tokına bolǵan
salıstırma qarsılıgı, gamma karotajda tábiy radioaktivligi olshenedi.
Ólshewler burǵılaw qudıqlarında avtomatikalıq isleytuǵın arnawlı
apparatlar járdeminde alıp barıladı. Nátiyjede karotaj diagrammaları
sızıladı jáne onı úyreniw hám salıstırıwlaw tiykarında birdey jınıs qatlamları
anıqlanadı hám olardı teń jasda dep qabıl etiledi.
Jerdiń geologik tariyxındaǵı hár bir dáwir, sol dáwir ushın tán
bolǵan túrli organizm túrleri menen xarakterlenedi. Bunda hár bir dáwir
ótken dáwir salıstırǵanda joqarı rawajlanǵan jańa organizm gruppaları
menen parıq etedi. Sol sebepli taw jınıslarında, kesimler bir-birlerinen
uzaq aralıqlarda jaylasqan sonda da, birdey organizm qaldıqları
ámeldegi bolsa, olardı bir waqıtta payda bolǵan dep esaplaw múmkin.
Eger organikalıq qaldıqlar hár túrlı bolsa, sonday eken taw jınısları túrli sharayatta payda bolǵan. Bul másele tek taw jınıslarınıń payda bolıw sharayatı anıqlanǵannan keyin hal etiliwi múmkin. Barlıq toshga aylanıp qalǵan haywan yamasa ósimlik qaldıqları (fauna hám flora ) arasında jınıslardıń jasını anıqlawǵa tek bir jıyek hám qatlamda ushraytuǵın, tik kesimde az hám gorizontal ústlerde keń tarqalǵan hám de jaqsı saqlanıp qalǵan qaldıqlar úlken áhmiyetke iye. Magmatik taw jınıslarınıń salıstırmalı jası, olar menen shógindi taw jınısları arasındaǵı munasábetke qaray anıqlanadı. Eger magmatik jınıs intruziyalari shógindi jınıslardı kesip o'tsa sol shógindi jinsga salıstırǵanda jas jáne onıń juwılǵan maydanına jatqızılǵan shógindi jınıslarǵa salıstırǵanda bolsa ǵarrı esaplanadı.
Taw jınıslarınıń tolıq jasını anıqlaw yaǵnıy onıń jasını waqıt
birligi ishinde ańlatıw ushın házirgi waqıtta radiologik usıllar keń
qollanıladı. Radiologik usıllarǵa uran-qorǵasınlı, uran-geliyli kaliy argonli, rubidiy-strontsiyli, uglerodlı hám uran-ioniyli usıllar kiredi.
Bul usıllardıń tiykarına, elementlerdiń radioaktiv bólekleniwi
turaqlı tezlikte júz bolıwı jáne bul process hesh bir tásir nátiyjesinde
ózgermeytuǵınlıǵı tiykar etip alınǵan. Túrli ximiyalıq elementler ushın bul
tezlik túrlishe bolıp tabıladı hám izertlew járdeminde anıqlanadı. Ádetde radioaktiv elementtiń yarım bólegi bóleklenip turaqlı izotop payda etgen -yarım bólekleniw dáwiri, waqıtı anıqlanadı. Házirgi waqıtta taw jınıslarınıń tolıq jasını anıqlawda kaliy argonli usıldan keń paydalanilayapti.Kaliy-argon (K-Ar) izotopik waqit usuli lava jasını anıqlaw ushın júdá paydalı. 1950-jıllarda islep shıǵılǵan bolıp, plitalar tektonikasining nazariyasini islep shıǵıwda va geologik waqıt ólshewlerini kalibrlashda zárúrli áhmiyetke iye edi. Ámeliyatda K-Ar usılı Sheki onimdi saylanǵan tas mısalı júdá ıqtıyatlılıq menen tańlanıwı kerek. Hár qanday ózgeris yamasa jarılıw kaliy yamasa argon yamasa hár ikkisi buzılǵan degen mánisti ańlatadı.
Bul sonıń menen birge, geologik tárepten mazmunli bolıwı kerek, áyne tasqın taslar yamasa úlken waqıyaǵa qosıw ushın jaqsı sáne kerek bolǵan basqa ayrıqshalıqlar menen anıq baylanıslı. Áyyemgi insan qaldıqları menen tas kánlerin tómen hám joqarıda jatatuǵın lava aǵısları jaqsı hám haqıyqıy mısal bolıp tabıladı.
Mineral metallları, kaliy atız shpalining yuqori temperaturalı forması, eń maqul túsetuǵın bolıp tabıladı. Biraq, mikas , plagioklaz, hornblend, saz hám basqa minerallar jaqsı nátiyjeler beriwi múmkin, sebebi pútkil rok analizleri múmkin. Jas jınıslar kem muǵdarda






TAW JINISLARI QATLAM BOLIP JAYLASIWI