|
Ájiniyaz dóretiwshiliginde frazeologiyaliq sózlerdiń jumsaliwi
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalani’lǵan ádebiyatlar dizimi
Kirisiw
Dúnya júzindegi qaysi tildi alip qarasaq ta oniń sózlik quraminda tek jeke sózler gána emes, al jeke sózlerdey pútin mánini ańlatiwshi bir neshe sózlerden quralǵan sóz dizbekleri de belgili orindi iyeleydi. Bul sózlik qatlam nominaciyaliq atama sipatinda tanilatuǵin basqa birliklerdem funkcionalliq xizmeti, payda boliwi hám jasaliwi, dúzilisi, sonday-aq, sóylew aylanisinda qollaniliwi boyinsha ózine tán ózgesheliklerge hám ayriqshaliqlarǵa iye. Frazeologiyaliq sóz dizbekleri semantikaliq jaqtan da, emocionalliq-ekspressivlik ótkirligi jaǵinan da tildiń qaymaǵI, maǵizi sipatinda taniliwi menen bir qatarda hár qanday milliy tildiń ózgeshe leksikaliq-semantikaliq bayliǵI bolip ta kórinedi.
Frazeologiya- til iliminiń belgili tarawlariniń biri. Bul terminniń ózi tiykarinan grektiń phzasis (fraza) hám logos (ilim) degen sózlerinen kelip shiqqan. Tildegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri frazeologiyanıń úyrenetuǵın, izertleytuǵın obyekti bolıp tabıladı.
Frazeologizmler yamasa frazeologiyaliq sóz dizbekleri kúndelikli til arqali qatnas jaǵdayinda pikirdi toliq, ózine tán mánilik boyawlari menen jetkeriwde ayriqsha xizmet atqaradi.
Usi kózqarastan olardiń ózgeshe bir leksikaliq-semantikaliq belgilerge iye bolǵan milliy tildiń ayriqsha topari retinde kózge túsetuǵinliǵI belgili. Onda xaliqtiń ásirler boyi payda etken ushqir qiyallariniń danaliǵiniń, sóz dóretiwshiliginiń ájayip úlgileri saqlanǵan.
Túrkiy tilleri, soniń ishinde qaraqalpaq tili de sózlik quramda ayriqsha topar bolip tabilatuǵin frazeologiyaliq sóz dizbeklerine oǵada bay. Haqiyqatinda da, frazeologizmler óziniń obrazliliǵi, tereń mániligi menen kózge túsetuǵin hár bir millet tiliniń ózgeshe bir kórinisi bolip tabiladi. Erte dáwirlerden beri xaliq tilinde qollanilip kiyatirǵan frazeologizmlerdiń ózine tán ekspressivlik boyawlari, tereń mániligi hám tásirsheńligi, aytilayin degen pikirge funkcionalliq jaqtan dállik hám ózgeshe bir tús beredi. Sonliqtan da, frazeologizmler kórkem shiǵarmada súwretlewdiń leksikaliq-semantikaliq, stilistikaliq qurallariniń biri sipatinda keńnen qollanilip kiyatir.
Frazeologizmler bir neshe sózlerdiń jiynaǵinan quralǵani menen dara-dara sózler sipatinda qaralmaydi. Quramindaǵi barliq sózler jiynalip bir mánini ańlatip keledi. Frazeologizmlerdiń quramindaǵi hár qanday orinsiz ózgeris frazeologizmniń semantikaliq jaqtan da, grammatikaliq jaqtan da buziliwina alip keliwi múmkin. Bul nárse frazeologizmdi
oniń neshe sózden turiwina qaramastan, leksikaliq bir birlik sipatinda qarap, sózlik quramniń ayriqsha bir topari retinde qarastiriwdi talap etedi.
Frazeologizmler óziniń genetikaliq, funkcionalliq, qurilisliq ayriqshaliqlari, semantikaliq sipati jaǵinan hár qiyli bolip keledi. Bul jaǵday frazeologizmniń izertlew obyektin belgilewde biraz qiyinshiliqlardi tuwdiradi. Usiǵan baylanisli elege shekem frazeologizmlerdi oniń sózden hám basqa da sóz dizbeklerinen tiykarǵi ayirmashiliǵin belgilew, semantikaliq túrleri hám olardiń klassifikaciyasi haqqindaǵi máseleler túrlishe qaralip, túrlishe sheshilip kelmekte. Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyaliq sóz dizbekleri tildiń ayriqsha bir mánilik túri sipatinda qaralip, belgili izertlew jumislari alip barildi. Bul tarawdaǵi ayriqsha tilge alinatuǵin miynet bul E.Berdimuratovtiń “Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya”1 atamasindaǵi miyneti esaplanadi. Bul miynet tek turaqli sóz dizbeklerine arnalip qoymastan, qaraqalpaq tiliniń leksikaliq qurami hám uliwma leksikalogiya tarawin qamtiǵan bahali ilimiy miynet bolip, onda turaqli sóz dizbekleriniń qásiyetleri, túrleri, oniń basqa til birliklerinen ózgesheligi siyaqli ayriqshaliqlari keń túrde aship berilgen bolip, usi kúnge shekem frazeologizmlerdi úyreniwde tiykarǵi ilimiy derek bolip xizmet etip kiyatir.
Sonday-aq, frazeologizmlerdiń sózliklerde beriliw máseleleri S.Nawrizbaeva1 tárepinen arnawli izertlendi. Al, qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentten ibarat turaqli sóz dizbekleri filologiya ilimleri kondidati G.Aynazarova tárepinen izertlenip, arnawli monografiyasi basilip shiqti2.
Til biliminde kórkem shıǵarmalar tilin úyreniw, olardıń tillik ózgesheliklerin analizlew, shıǵarmalardaǵı waqıyalar sóz etilgen dáwir turmısın súwretlewde sol dáwir tilin bere alıw ózgesheliklerin qarastırıw aktual máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Óytkeni, til qatıp qalǵan qubılıs emes, ol ásirler dawamında ózgerip otıratuǵın, jetilisip baratuǵın process.
Usı kózqarastan til biliminde folklorlıq shıǵarmalar tilin úyreniw, klassikalıq ádebiyat tilin izertlew, hátteki, zamanlas shayır-jazıwshılar shıǵarmaların tillik jaqtan analizlew jumısları alıp barılmaqta. Usı pikirlerden kelip shıǵıp, biz bul jumısımızda klassik ádebiyatımız wákili bolǵan shayır Ájiniyazdıń dóretpelerine qollanılǵan frazeologiyaliq sóz dizbekleriniń qollanıw ózgesheliklerine toqtalamız. Jumısımız
kirisiw, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen basqa tiykarǵı II baptan ibarat bolıp, I bapta Ájiniyaz poeziyasında qollanılǵan turaqlı sóz dizbeklerin sóz shaqaplarına ajıratıw máselesin tómendegishe toparlarǵa ajıratıp :
Feyil mánili frazeologizmler
Kelbetlik mánili frazeologizmlerdiń qollaniliw ózgesheligi
Ráwishlik frazeologiyaliq dizbeklerdiń jumsaliwi
al II bapta shayır qollanǵan frazeologizmlerdiń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha túrlerine ajıratıp
a)Frazeologiyaliq ótlesiwlerdiń qollaniliwi
b)Shayir tárepinen qollanilǵan frazeologiyaliq birlikler
c)Frazeologiyaliq dizbeklerden stillik maqsette paydalaniw sheberligi
d)Ájiniyaz dóretiwshiliginde frazeologiyaliq sózlerdiń jumsaliwi
úyrengendi maqul kórdik.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
