Ахоли яшайдиган жойларни режалаштириш ва ободонлартириш indd

2.3. Shahar tashqarisi va ko‘kalamzor qismini rejalashtirish hamda 
tasniflashning asosiy qonun-qoidalari
Yerdagi hayotni o‘simliklarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Insonni 
o‘rab turgan muhitning shakllanishida ularning ahamiyati juda 
yuqori va xilma-xildir, chunki o‘simliklar sanitariya-gigiyenik 
vaziyatni yaxshilash xossalariga ega. O‘tqazilgan daraxtlar 
shamol kuchini, shovqinni pasaytiradi, issiqlik rejimini tartibga 
soladi, havoni changdan va zararli sanoat chiqindilaridan, patogen 
mikroorganizmlardan tozalaydi va uni namlantiradi, bu esa 
muhitni sog‘lomlashtiruvchi ahamiyatga ega. Daraxtlar shahar-
qishloqlar aholisining dam olishi, ommaviy madaniy-oqartuv 
tadbirlarini, jismoniy tarbiya hamda sog‘lomlashtirish ishlarini 
tashkil etishda yaxshi muhit yaratadi. Daraxtlar – bu faqat ayrim 
aholi turarjoylarida yashashning sanitariya-gigiyenik sharoitlarini 
tubdan o‘zgartirishning asosiy usullaridan biridir.
O‘simliklar aholi turarjoylari muhandislik obodonlashtirish 
ishlarida muhim o‘rin egallaydi. Ular yordamida avtomagistrallarda 
transport harakati tartibga solinadi, jarliklarga qarshi kurash olib 
boriladi, o‘simliklar shahar me’morchiligida muhim ahamiyatga 
ega. Ular shahar landshaftini boyitish, ko‘pincha, shakllantirishning 
ajoyib vositasi bo‘lib xizmat qiladi va parklar bog‘lar me’morchiligi 
masofalarini hal etishda yetakchi o‘rinni egallaydi. Katta me’moriy-

---

27
rejalashtirish va sanitarya-gigiyenik ahamiyati tufayli daraxtlar shahar 
yoki qishloq majmuyini tashkil etuvchi asosiy elementlardir.
Shahar landshafti juda keng tushuncha bo‘lib, bu butun shahar muhiti 
yoki uning xohlagan bir qismi. Biroq, odatda, shahar landshafti, deb 
butun shaharni emas, balki faqat ochiq, qurilishlardan xoli hudud – 
bog‘ va parklar, xiyobonlar va bulvarlar, ko‘cha va yo‘llar, daryo va 
ko‘llar, turarjoy qurilmalari, hovlilar va jamoat binolari uchastkalari, 
sanoat muassasalarining ko‘kalamzorlashtirilgan hududlari va boshqa 
hududlar aytiladi. Bundan tashqari, shahar hayotining ajralmas qismi 
sifatida shahar atrofidagi hududlarni – qishloqxo‘jaligi yerlari, o‘rmon 
parklar, dam olish hududlari, oromgohlar va pansionatlar, shahar 
tashqarisidagi park va qo‘riqxonlarni keltirish mumkin.
Yashil o‘simliklar shaharning eng muhim va effektiv 
obodonlashtirish turi hisoblanadi. Shaharsozlikda yashil o‘simliklarning 
ahamiyati katta. Ular shahar harorat rejimining quvvatli regulyatori 
bo‘lib, havo tarkibi va tozaligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shahar 
shovqiniga qarshi kurashishda foydalaniladi, shaharning landshaft 
jozibaliligini yaratadi. Inson ruhiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Issiq iqlimli hududlar shaharsozligida yashil o‘simlikiarga muhim 
e’tibor qaratiladi. O‘simliklar havoni filtrlaydi, yorug‘likni 
nivelirlaydi, ovozni tekis tarqatadi, quyosh radiatsiyasini yutadi va 
namlik chiqargan holda havoni sovitadi. Yashil o‘simliklar havoni 
tozalaydi, chunki ular yirik va tez cho‘kuvchi chang zarralarini o‘zida 
ushlab qoladi. Ko‘kalamzorlar havoning qizib ketishini kamaytiradi va 
bu bilan shahar ustidagi chang va tutundan iborat gumbazni hosil qiluvchi 
yuqoriga ko‘tarilayotgan havo oqimi harakatini qaytaradi.
Shahar markazida qizigan havoning konsentratsiyasini kamaytiruvchi 
parklar qurish maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki shahar markazi 
deyarli shamoldan izolyatsiyalangan.
Issiq hududlarda, ayniqsa, nam hududlarda issiqlik bosimini 
yumshatish va biror hudud yoki binoni to‘siqsiz ventilyatsiyasini 
ta’minlash o‘rtasidagi muvozanatni saqlash lozim. Hududni to‘g‘ri 

---

28
ko‘kalamzorlashtirish usullari yordamida shaharning harorat-radiatsiya 
va shamol rejimini boshqarish mumkin. Shuni ham ta’kidlab o‘tish 
lozimki, havo tezligi daraxt shoxlaridagi barglar orasidan o‘tayotganda 
kamayadi, tanasi hududida esa oshadi.