|
2.2.Chakana tovar aylanishini doimiy xarajatlarga ko`paytirib chakana tovar aylanishidan o`zgaruvchan xarajatlar qismiga bo`lish
Aholining tabiiy va mexanik harakatidagi o`zgarishlar uning milliy, jinsiy va yosh tarkibiga ham ta`sir ko`rsatadi. O`zbekiston ko`p millatli mamlakat, bu yerda 100 dan ortiq millat va elat vakillari teng huquqli bo`lib yashaydilar. 1989 yilgi aholi ro`yxatiga muvofiq o`zbeklar jami aholining 71,4 foizini tashkil etgan. Hozirgi kunga kelib tashqi migratsiya natijasida o`zbeklarning ulushi yanada ko`payib 2005 yilga kelib 80,0 foizga yetdi.
O`zbekistonda qoraqalpoqlar ikkinchi tub aholi hisoblanadi. Ularning umumiy soni 562,8 ming kishi bo`lib, mamlakat aholisining 2,2 foizini tashkil qiladi. Qoraqalpoqlarning asosiy qismi (95 foiz) Qoraqalpog`iston Respublikasida yashaidi. Respublikada qadimdan tojiklar ham juda ko`p (1302,8 ming k). Ular mamlakatimiz aholisining 5,0 foizini tashkil etadi. Tojiklar asosan Samarqand, Buxoro, Namangan viloyatlarida joylashgan. Tojiklar shuningdek, qisman Surxondaryo, Farg`ona, Toshkent, Qashqadaryo viloyatlarida ham yashaydi. Qozoqlar (939,5 ming kishi) ko`proq Qoraqalpogistonda, Toshkent va Navoiy viloyatlarida, Qirg`izlar (241,5 ming k)-Jizzax, Toshkent, Andijon viloyatlarida, Turkmanlar (157,8 ming k)-Surxondaryo va Qashqadaryo hamda Qoraqalpog`istonda joylashgan.
O`zbekiston Respublikasi aholisining milliy tarkibi (2005 yil boshida)
Sobiq Ittifoq davrida mamlakatimizda ruslarning soni ancha ko`p edi. 1989 yilgi aholi ro`yxatiga ko`ra ruslar O`zbekiston aholisining 8,3 foizini tashkil etgan bo`lsa, 2005 yilga kelib bu raqam 3,8 foizgacha kamaydi. Ayni paytda ham ruslarning Respublikamizdan tashqariga ko`chib ketishi davom etmoqda. Bundan tashqari, mamlakatimizda ukrain, tatar (250,6 ming k), koreys (155,9 ming k), boshqird, arman, ozarbayjon va boshqa millat vakillari ham bor. Ularning ko`pchiligi shahar joylariga istiqomat qiladi.
Aholining jinsiy va yosh tarkibi muhim demografik ko`rsatkich hisoblanadi. Bunda mehnat resursining, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning, nafaqaxo`rlarning hozirgi va kelajakdagi soni ayniqsa, ahamiyatlidir. Aholining jinsiy va yosh tarkibi istiqbolni belgilash, aholini takror barpo qilish uchun ham zarur ko`rsatkich. Masalan, agar jinslar nisbatan teng yoki yaqin bo`lsa, aholining tarkibida yosh avlod salmog`i katta bo`lsa, nikohlanish va tug`ilish (va binobarin, tabiiy o`sish) imkoniyati katta bo`ladi.
Mamlakatda aholining jinsiy va yosh tarkibi ham ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ob`yektiv sabablarga ko`ra o`zgarib turdi. 1939 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari bo`yicha O`zbekistonda aholining 51,6 foizini erkaklar va 48,4 foizini ayollar tashkil qilgan edi. Biroq, bu nisbat ikkinchi jahon urushi yillarida buzildi, ya`ni erkaklar soni ob`yektiv sabablarga ko`ra ancha kamaydi.
II jahon urushiga erkaklarni safarbar qilish natijasida aholining mutlaq miqdori bir million kishiga kamaydi va 1959 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati bo`yicha erkaklar soni 48 foizga tushib qoldi, ayni paytda ayollar umumiy aholining 52 foizini tashkil qildi.
Urushdan keyingi yillarida respublikamiz aholisining jinsiy tarkibidagi nomutanosiblik asta-sekin barham topa bordi. 1989 yilga kelib xotin-qizlar erkaklarga nisbatan 242 ming kishi ortiq edi xolos. Ya`ni shu yilda O`zbekiston aholisining 49,4 foizini erkaklarga, 50,6 foizi ayollarga to`g`ri kelgan. Mustaqillik yillarida mamlakat aholisida ayollar bilan erkaklarni ulushi tobora bir-biriga yaqinlashib kelmoqda. Masalan, 2003 yilda mamlakat aholisining 49,8 foizini erkaklar 50,2 foizini ayollar tashkil qildi, ya`ni 1000 erkakka 1026 ayol to`g`ri keldi. 2006 yilda kelib ayollar bilan erkaklar orasidagi farq deyarli tenglashdi. Shu yilda mamlakatimizda 13167,6 ming ayollar, 13145,1 ming erkaklar ro`yxatga olingan, ya`ni, ayollar atigi 22,5 ming kishi ortiq, xolos.
Mamlakatimizda tabiiy o`sishning yuqoriligi aholining yosh tarkibiga katta ta`sir ko`rsatib kelmoqda. Shuning uchun ham aholi nisbatida yosh bolalar va o`smirlarning salmog`i katta. 1989 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari bo`yicha mamlakatimiz aholisining 40,8 foizini 0-14 yoshdagi bolalar va o`smirlar, 28,3 foizini 15-29 yoshdagilar, ya`ni umumiy aholining 69,1 foizini bolalar, o`smirlar va mehnat qobiliyatiga ega bo`lgan yoshdagilar tashkil etgan. Biroq, O.Otamirzaev va A.Qayumovlarning ma`lumotlariga qaraganda, urush va undan keyingi dastlabki davrlarda tug`ilish nisbatan kam bo`lgan. Mamlakat aholisining hozirgi soni va tarkibida 1950 yillardan keyin tug`ilgan kishilarning umumiy soni 16,7 million kishi (umumiy aholining 84,5 foizi)ga teng. Shundan 44,6 foizi esa, bolalar va o`smirlarga to`g`ri keladi. Tug`ilish va tabiiy ko`payish 1980-1990 yillarda birmuncha barqarorlashdi. Bu shahar bilan qishloq joylarda bir xil kechmayapti, albatta. Masalan, qishloq joylarda respublikadagi jami bolalar va o`smirlarning 80 foizidan ortig`i yashamoqda.
Istiqlol davrida O`zbekistonda aholining yosh tarkibida mehnat yoshidagi aholining ulushi ortib bormoqda. Chunonchi, 1991 yilda mamlakatimiz aholisining 43,1 foizini 15 yoshgacha bo`lganlar, 49,1 foizini mehnat yoshidagi aholi qolgan 7,8 foizini qariyalar tashkil etgan. 2003 yilga kelib yoshlar-37,8, mehnat yoshidagilar-55,0, keksalar esa 7,2 foizga teng bo`lgan. Shunday qilib, aholi yosh tarkibidagi yuqori ko`rsatkichlar mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning istiqbollarini belgilab beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
