Ekologiya fanining asosiy bo‗limlari
O‗z vaqtida E.Gekkel qayd qilib o‗tganidek, ekologiya faqat o‗simlik va
hayvonlarni emas, balki butun tirik organizmlarni, ularning o‗lib ketgan
ajdodlarini bir xil darajada o‗rganadi.
Ekologiya bo‗limlarining umumiy vazifalari va yo‗nalishlari birlashgan.
Lekin o‗simliklar, sanoat yoki insonlar ekologiyasi kabi yo‗nalishlarning har
birini o‗ziga xos tadqiqot usullari bor. Masalan, o‗simlikning ekologiyasi abiotik
omillarning ayrim o‗simlik turlariga yoki tur vakillariga ta‘sirini aniqlaydi.
O‗simlik va ular birikmalarining bir-birlari bilan munosabatlarini fitosenologiya
o‗rgansa, hayvonlar va o‗simliklar guruhlari ichidagi aloqalarini biosenologiya
o‗rganadi.
O‗simliklar tabiiy muhit va har xil turlarning birligi darajasida o‗rganiladi.
Sun‘iy senozlarni (bug‗doyzor, sholiroya, paxtazor, jo‗xorizor va hokazo)
muhitda, asosan bir tur vakillari hosil qiladi. Ularning populatsiyalari bir, ko‗p
va har xil guruhlarni hosil qiluvchi o‗simliklar asosida chuqur o‗rganiladi.
Hayvonlar ekologiyasi – tashqi muhit omillarining ayrim individiumlariga
va ularning populatsiyalariga ta‘sirini o‗rganadi. Shuning uchun ham
populatsiya hayvonlar misolida yaxshi ishlab chiqilgan.
O‗simlik va hayvonlar haqidagi ma‘lumotlar shuni ko‗rsatadiki, tirik
organizmlarning bir-birlari va muhit bilan aloqalari, murakkab har xil va o‗ziga
xosligini ekologiyaning o‗simliklar va hayvonlar ekologiyasiga bo‗linishiga
sabab bo‗ladi, ya‘ni tabiatning har bir obyekti mustaqil fanlar tomonidan
o‗rganilsa-da, ular o‗rtasidagi aloqa juda kuchlidir.
31
Ayrim hollarda ekologiyaning bu ikki mustaqil bo‗limini (Yu.Odum,
L.G.Ramenskiy, B.G.Ioganze, G.A.Novinkov, S.S.Shvars) birlashtirmoqchi ham
bo‗lganlar V.N.Sukachev tomonidan ishlab chiqilgan biogeosenoz, keyinchalik
biogeosenologiya ta‘limoti – o‗simliklar va hayvonlar birikmalarini to‗plam
holida o‗rganish nazariyasi katta ahamiyatga ega bo‗ladi. Yu.Odum ekologiyani
turlar populatsiya ekologiyasi, senozlar ekologiyasi, ekosistema ekologiyasi kabi
qismlarga bo‗ladi.
Hozirda ekologiyaning bo‗limlari, ularning ma‘nosi, vazifalari va o‗rganish
obyektlari quyidagicha:
1. Autekologiya (yunoncha autos – o‗zim, logiya – ta‘lim) – tur
vakillarining yashash sharoiti, bir-birlari hamda ularni o‗rab turgan atrof-muhit
bilan munosabatlarini o‗rganadi, shuningdek turning turg‗unligini, uning turli
ekologik omillar ta‘sirida moslashishini, muhitning organizmning morfologik,
fiziologik va xulqiy o‗zgarishlariga sabab bo‗lishini aniqlaydi.
Autekologiya o‗zining rivojlanishida ekologik taqqoslash, ekologo-
morfologik, fiziologik usullardan keng foydalaniladi. Organizmning atrof-muhit
ta‘siriga reaksiyasi va o‗zgarishiga oid ilmiy materiallarni taqqoslash. Natijada
organizmlarning fasllar, yil va ko‗p yillar davomida bo‗lib o‗tadigan o‗zgarish
qonuniyatlarini aniqlaydi, organizmga ta‘sir qiladigan tabiiy va sun‘iy
(antropogen) omillarning salbiy hamda ijobiy mohiyatini o‗rgatadigan ilmiy ma-
teriallarni tasnif qilish natijasida qator ekologik qonunlarni ochadi (Libixning
minimum qonuni, Shelfordning ekologik tolerantlik qonuni, Lundogard-
Poletayev qonunlari).
2. Demekologiya (yunoncha demos – xalq) – tur vakillari hosil qiladigan
tabiiy populatsiyalarning hosil bo‗lish shartlarini, ularning guruhlari ichki
tuzilishini, son va sifatini, bir-birlari va muhit o‗rtasidagi munosabatlarni
o‗rganadi. Fransuz ekologi R. Dajo demekologiyani populatsiya dinamikasi
nomi bilan qo‗llaydi.
32
3. Eydekologiya – turlar ekologiyasi – turni ekologik jihatdan chuqur
o‗rganadi, uni jonli tabiatning tashkil bo‗lishidagi yuqori rivojlanish darajasi va
biologik mikrosistemalarni tashkil qiluvchi deb qaraydi.
Ekologiyaning rivojlanish jarayonida ilm tadqiqotchilari tur vakillari –
populatsiyani o‗rganish asosida biosferani o‗rganishga o‗tdilar. Ekologiyaning
bu bo‗limida tur ekologiyasini o‗rganish shartdir.
Tirik organizmlarning tabiiy integratsion birlashuvi asosida: tur vakillari –
vakillar guruhi – populatsiya – populatsiyalar guruhi – tur – turlar guruhi –
senozlar – biosenozlar – biogeosenozlar (ekosistemalar) biosferalar yotadi.
Tirik tabiatning obyektiv integratsion tuzilishi ikki tizimda ya‘ni: 1) turlar
hosil qiluvchi tizim va 2) biogeosenotik tizim asosida bo‗lishi kerak. Chunki,
har qanday tur vakili (organizm) va uning populatsiyasi obyektiv turning aniq
vakili bo‗lib, u yoki bu biosenozalar tarkibiga kiradi va ularning hosil bo‗lishida
qatnashadi.
4. Sinekologiya (grekcha syn - birlikda) – turli organizmlar hosil qiladigan
birlik ekologiyasi, turli organizmlar, mikroorganizmlar, o‗simliklar, hayvonlar
assotsiatsiyalari, biosenozlar, ularning hosil bo‗lishi, rivojlanishi, tuzilishi,
o‗zgarishi va mahsuldorligini o‗rganadi.
K.Shreterning fikricha, sinekologiya har xil guruhlar hosil qiluvchi xilma-
xil tur vakillarining bir-birlari va muhit o‗rtasidagi munosabatlarini o‗rganadi.
Agar aut-dem va eydekologiyalar asosida tur vakillarini va ma‘lum tirik
organizmlar guruhiga kiruvchi turlar o‗rganilsa, sinekologiya, o‗z navbatida aut-
dem va eydekologiyaga asoslangan holda murakkab ko‗p turlardan tashkil
topgan tabiiy komplekslarni, ularning ichki tuzilishlarini, rivojlanishini, son va
sifat o‗zgarishlarini to‗la holda, ichidagi katta va kichik birliklarini bir-birlari
hamda muhit o‗rtasidagi munosabatlarini o‗rganish bilan bu bo‗lim
ekologiyaning umumiy biologik xarakteriga ega bo‗lib qoladi.
Sinekologiya statistik yo‗llar bilan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boradi.
Sinekologiya dinamik jihatdan (doimiy harakatda, o‗zgarishda) – turli katta va
33
kichik biologik guruhlarni o‗zgarib, almashib turishini, ular ichidagi farqni,
ekosistemalar ichidagi ozuqaviy bog‗liqliklarni, sonlar piramidasini,
organizmlar hosil qiladigan biomassa, mahsuldorlik va energiya oqimlarini
o‗rganadi.
Ayrim hollarda xususiy ekologiya yo‗nalishi ham yuzaga chiqib qoladi.
Xususiy ekologiya – umumiy ekologik qonunlarni ayrim taksonomik birliklar
darajasida, ekosistema ichidagi kenja sistemalarning yashash joylarini, doimiy
harakati va o‗zgarishini, yashash sharoitlarining xillarini (suv, havo, yer) –
biotoplarni, ekosistemadagi ularning komponentlari mohiyatini o‗rganadi.
Shunday qilib, ekologiya tabiatda hosil bo‗lgan bir butun biologik
birliklarni o‗rganadi, shu birliklarning guruhlariga, a‘zolariga o‗ziga xos maxsus
usullar bilan yondoshadi. Chunki tabiatdagi har xil tabiiy voqelik, holat maxsus
yondoshishlarni, yangi ekologik usullarni talab qiladi. Tabiatning ekologik
holati ustida tajriba o‗tkazib bo‗lmaydi, chunki bunday hol juda ham
kuzatilmagan va boshqarib bo‗lmaydigan sanoqsiz ofatlarga olib kelishi mumkin
(masalan, atom bombalarining Semiralatinskdagi sinovlari, atom bombasini
Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga tashlanishi, Chernobil AES
ining portlashi).
Ekologiya va uning yaqin bo‗limlaridan turli biologik va boshqa fanlarning
yutuqlaridan, materiallaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak, aks holda
haqiqiy ekologik voqeliklar, holatlar buzilib, ekologiyada «begona» fikrlar
chalkashib yurishi mumkin.
Ekologiyaning maqsadi – ma‘lum vaqtda va ma‘lum joyda qancha
organizm yashaydi, ularni qachon va qaysi yerda va nima uchun uchratish,
topish mumkin degan savolga javob berishdan iborat. Bu esa insonning biologik
tayanchi bo‗lib, u yashab turgan muhitni saqlash chora-tadbirlarini ishlab
chiqishga asos bo‗ladi. Shuning uchun ham ekologik ta‘limsiz va mustahkam
ekologik bilimga ega bo‗lmasdan turib, atrof-muhit muhofazasi muammolarini
hal qilib bo‗lmaydi.
34
Do'stlaringiz bilan baham: |