Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

Zaxiriddin  Muhammad  Bobur  (1483–1530)ning  nomi  atalganda 
ko‗pchilik uni shoir sifatida tanishadi. Uning g‗azallari juda jozibador, hammaga 
manzur.  Ammo  Bobur  faqat  shoirgina  bo‗lmay,  balki  podshoh,  sarkarda, 
tarixchi va mashshoq, ovchi va bog‗bon, sayyoh va tabiatshunos ham bo‗lgan.  

---

22 
 
Bobur asarlari bamisoli tengi yo‗q bir xazinadir. «Boburnoma» Boburning 
eng  yirik asaridir.  Asarda  Boburning ko‗rgan-kechirganlari,  yurgan  joylarining 
tabiati,  boyligi,  odamlari,  urf-odatlari,  hayvonoti,  o‗simliklar  va  boshqalar 
tasvirlangan. Har bir kasb egasi bu kitobdan o‗ziga keragicha ma‘lumot topadi. 
Asar  muhim  atamalar  va  toponomik  manbalarga  boy.  Unda  yer,  suv,  havo  va 
turli tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‗zlari ko‗plab keltirilgan.  
Bobur  o‗z  asarlarida  har  bir  hududni  ma‘lum  bir  tartibda  tasvirlaydi. 
Asarda avvalo joyning geografik o‗rni, so‗ngra qaysi iqlimga mansubligi, har xil 
shifobaxsh joylari, o‗simliklari, qazilmalari, hayvonot olami va aholisi berilgan. 
Bobur  tabiatdagi  ba‘zi  hodisalarni  tasvirlaganda  ularni  mutlaqo  mo‗jizalarga 
bog‗lamaydi.  U  ko‗zi  bilan  ko‗rgan  har  bir  mamlakatning  qaysi  iqlimga 
mansubligini yozadi. Bobur mamlakatlarning iqlim va meteorologiya hodisalari 
bilan qiziqqan.  
Bundan tashqari Bobur  ajoyib geobotanik bo‗lgan, u o‗simliklarni sevgan 
va  yaxshi  bilgan.  Asarlarida  O‗zbekistondagi  juda  ko‗p  giyoh  va  dorilarni, 
ularning xosiyatlari hamda ahamiyati juda yaxshi ta‘riflangan.  
«Boburnoma»da  muallif  O‗rta  Osiyo,  Afg‗oniston  va  Hindiston  davlatlari 
qishloq xo‗jaligining rivojlanganligi haqida ma‘lumotlar keltirgan. Asarda O‗rta 
Osiyoda  qadim  vaqtlardan  buyon  qovun,  bug‗doy,  o‗rik,  olma,  behi,  anor, 
shaftoli, olcha, yong‗oq, nok va tutlarning bir necha navlari borligi ta‘kidlangan. 
Shuningdek,  Bobur  O‗rta  Osiyo  va  Hindistonda  chorvachilik  va  xunarmand-
chilikning  rivojlanishiga  katta  e‘tibor  bergan.  «Boburnoma»da  Afg‗oniston 
xalqining asalari bilan qadimdan shug‗ullangani va savdo qilishiga to‗xtalgan.  
Bobur qayerda bo‗lmasin, o‗sha joylar tabiati va o‗ziga xos xususiyatlarini 
jonajon  vatani  Andijon  bilan  taqqoslaydi.  U  ayniqsa  gullar,  manzarali  hamda 
mevali daraxtlarni ko‗paytirishga va ularning tarqalishiga e‘tibor bergan. Bobur 
ovga juda ham qiziqar edi, shuning uchun O‗rta Osiyo, Afg‗oniston, Xuroson va 
Hindistondagi  hayvonlarni  batafsil  bayon  etgan.  Allomaning  fikricha,  o‗sha 
davrlarda Farg‗ona vodiysida antilopalar, tog‗ echkilari va yirik yirtqich qushlar, 

---

23 
 
Samarqandda  esa  jayronlar,  Buxoro  antilopasi,  kakliklar  va  boshqa  hayvonlar 
ko‗p bo‗lgan. U Hindiston hayvonlaridan fil, karkidon, antilopalarning bir necha 
turlari,  maymunlar,  daraxtlarda  yashovchi  kalaxara  kemiruvchilarini  batafsil 
yoritgan.  Qushlardan  esa  tustovuqlar,  to‗tiqushlar,  bulbullar,  suvda  yashovchi 
laylak,  g‗oz  va  o‗rdaklar,  yirik  sut  emizuvchi  hayvonlardan  begemot,  suv 
to‗ng‗izi kabilar keltiriladi.  
Bobur  bir  necha  bor  yer  qimirlash,  oy  va  quyosh  tutilishi  kabi  tabiiy 
hodisalar guvohi bo‗lgan. Ushbu hodisalarning tabiat qonunlaridan boshqa narsa 
emasligiga ishonch hosil qilgan.  
O‗rta  Osiyoni  o‗rgangan  rus  olimlaridan  I.A.Seversov,  A.N.  Kras-
novlarning  asarlari  va  Qashqarov-Korovin  maktabining  shakllanishi  O‗rta 
Osiyoda  tabiiy  geografik  g‗oyalarning  rivojlanishida  muhim  ahamiyatga  ega 
bo‗ldi. 1930-yillarda ekologiya-geografiya yo‗nalishiga asoslangan O‗rta Osiyo 
ekologiya  maktabi  hozirgi  O‗zbekiston  Milliy  Universiteti  qoshida  shakllandi. 
Ekolog  mutaxassislar  tayyorlashda,  ekologiyani  rivojlantirishda,  ekologiyaga 
oid  adabiyotlarning namunalarini  yaratishda bu  maktabning xizmatlari kattadir. 
Maktab  ekologlari  bergan  g‗oyalar  o‗lkaning  tabiati  va  tabiiy  resurslarni 
aniqlash, o‗rganishda hamda O‗rta Osiyoda ekologik va geografik g‗oyalarning 
rivojlanishiga katta hissa qo‗shdi. 
P.A.Baranov,  I.A.Raykovalar  Pomir  tog‗lari  cho‗l  biosenozining  kelib 
chiqishi,  dinamikasi  va  evolutsiyasida  organizmlarning  hayotida  noqulay 
haroratning  roli,  madaniy  biosenozlarni  yuqori  tog‗  sharoitida  uchratish 
masalalarini  ishlab  chiqishdi.  R.I.Abolin,  E.P.Korovin,  M.V.Kultiasov  va 
I.I.Granitovlarning ekologik va fitosenologik qarashlari ularning chop etgan bir 
qator ishlarida o‗z aksini topgan. 
O‗rta Osiyoda zooekologik yo‗nalishdagi kompleks ishlarining rivojlanishi 
T.Z.Zohidov nomi bilan chambarchas bog‗liq. U Qizilqum cho‗llarining o‗ziga 
xos  hayot  makoni  ekanligini,  qumli,  sho‗rxok,  loyli  va  toshloq  cho‗llarni 

---

24 
 
mustaqil  biotoplar  sifatida  tavsiflab,  ularni  o‗z  navbatida  mayda,  hududiy 
birikmalarga ajratib beradi.  
Yuqorida  aytib  o‗tganimiz  kabi,  bizning  buyuk  allomalarimiz  tabiat,  tirik 
organizmlar  va  ularning  tashqi  muhit  bilan  o‗zaro  aloqasiga  doir  masalalarga 
to‗xtalgan.  
O‗zbekiston  Respublikasi  Fanlar  Akademiyasi  «Botanika»  IICHM  va 
Zoologiya  instituti  olimlari  o‗simlik  va  hayvonlar  ekologiyasiga  bag‗ishlangan 
ishlar olib borishgan, hozirda ham bu ishlar davom ettirilmoqda.  
O‗rta  Osiyo  o‗simliklar  olamini  o‗rganish  –  M.G.Popov,  E.P.Korovin, 
Q.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.S.Saxobiddinov, A.I.Vvedenskiy 
kabi  olimlarning  nomi  bilan  bog‗liq.  O‗zbekistonda  ekologik  yo‗nalishdagi 
ishlarning 
asoschilari 
D.N.Qashqarov 
va 
E.P.Korovin 
hisoblanadi. 
D.N.Qashqarovning ekologiya masalalarini keng yoritgan «Muhit..... va jamoa», 
«Turkiston  hayvonlari»,  «Hayvonlar  ekologiyasi  asoslari»  kabi  yirik  ilmiy 
asarlari chop etilgan. Ular ekologik ilmiy tadqiqot ishlarni rivojlantirish, ekolog 
mutaxassislar tayyorlash masalasini ilgari surishgan.  
D.N.Qashqarovning  dastlabki  ishlari  O‗rta  Osiyo  kemiruvchilarini 
o‗rganishga  bag‗ishlangan  edi.  Ularning  biologiyasi,  sistematikasi  va 
zararkunandalariga  e‘tibor  berish  bilan  birga  hayvonlar  ekologiyasi  bo‗yicha 
ham  ish  olib  borgan.  1928-yilda  u  AQShga  boradi  va  7  oy  davomida  yirik 
ekologlarning  ishlari  bilan  tanishadi.  O‗zR  FA  akademiklari  T.Z.Zohidov, 
A.M.Muhammadiyev,  muxbir  a‘zolardan  M.A.Sultonov,  R.O.Olimjonov, 
V.V.Yaxontovlar  O‗zbekistonda  zoologik  tadqiqotlarning  rivojlanishida  o‗z 
hissalarini  qo‗shgan  olimlardandir.  Zoologik  tadqiqotlar  O‗zR  FAning 
Zoologiya instituti faoliyati bilan bog‗liqdir.  
M.A.Sultonovning  «O‗zbekiston  qushlarining  gelmintlari»  (1963), 
V.V.Yaxontovning  «Hasharotlar  ekologiyasi»  (1963),  T.Z.Zohidovning 
«Qizilqum cho‗llari biosenozlari» (1971) kabi asarlari nashr qilindi. 1981–1985-
yillarda O‗zbekistonda ovlanadigan kamyob hayvonlar ekotizimini o‗rganishga 

---

25 
 
kirishildi.  Sut  emizuvchi  noyob  hayvonlar  sonining  kamayib  ketish  sabablari, 
ularni  tiklash,  kamyoblarini  saqlash  va  ulardan  oqilona  foydalanish  yo‗llari 
ishlab chiqildi (To‗xtayev, 1998).  
1930-yillarda  Ye.P.Korovin  o‗simliklar  jamoasi  va  muhitni  birgalikda 
o‗rganish  muhimligini  ta‘kidlagan.  Bunday  ilmiy  ishlar  o‗sha  vaqtda  O‗rta 
Osiyo  Davlat  Universiteti  biologiya  fakulteti  qoshida  olib  borilgan.  Cho‗l 
zonasining  o‗simliklarini  o‗rganish  maqsadida  kompleks  ekspedisiyalar  tashkil 
qilinadi. Ye.P.Korvin, Q.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov  kabi  olimlar 
rahbarligida  cho‗l  mintaqasidagi  yaylovlarni  yaxshilash  borasida  u  yerdagi 
o‗simliklar va hayvonlarni ekologiyasini o‗rganishga kirishiladi.  
1950-yilda  ekologiya  ishlarining  dolzarbligi  hisobga  olinib,  O‗zR  FA 
Botanika  institutida  V.A.Burigin  rahbarligida  «O‗simliklar  ekologiyasi» 
laboratoriyasi tashkil qilinadi va shu laboratoriya xodimlari tomonidan cho‗l va 
chalacho‗l  sharoitida  o‗simliklarning  qurg‗oqchilikka  moslanish  yo‗llari 
o‗rganiladi. Keyinchalik 1967–87-yillarda Farg‗ona vodiysi sharoitida kompleks 
ekologik  ishlar  O‗.X.Hasanov,  R.S.Vernik,  T.U.Raximova,  T.T.Raximova  va 
boshqalar  tomonidan  davom  ettirildi.  Natijada  adr  o‗simliklarining  ekologik 
klassifikatsiyasi berildi. Hozirda bunday ishlar Qizilqum, Jizzax cho‗llari, Orol 
sharoitida ham davom ettirilmoqda.