Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov

II BOB 
 
 
MUHIT VA EKOLOGIK OMILLAR 
 
Ekologiyada muhit tushunchasi 
 
Muhit  tushunchasi  fanda  turli  ma‘nolarni  anglatadi.  Bular  ekologik, 
geografik,  fizik,  falsafiy,  ijtimoiy  va  boshqalar.  Ekologiyada  muhit  deb  tirik 
organizmni o‗rab turgan fizik qurshovga aytiladi. Muhit tevarak-atrofdagi o‗zaro 
bog‗lanishlardagi shart-sharoitlar va ta‘sirlar majmuyidir. 
Odatda  tabiiy  va  sun‘iy  muhitlar  farqlanadi.  Tabiiy  muhitni  suv,  quyosh, 
shamol,  havo,  yer,  o‗simlik  va  hayvonot  dunyosi  kabi  tabiiy  omillar  majmuyi 
tashkil etadi. Sun‘iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo‗lib, bunda insonning 
mehnat  mahsuli  yotadi.  Tabiiy  va  sun‘iy  muhitlar  bir-biri  bilan  chambarchas 
bog‗liq. Ularning bog‗liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Ekologik 
muhit  tabiiy  va  sun‘iy  atrof-muhit  bo‗lib,  tirik  mavjudotlar  subyekt  va  obyekt 
ta‘sirlar  sifatida  qatnashib,  ta‘sirlar  soni  esa  tevarak-atrofni  saqlab  qolish  yoki 
xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. Ekologik muhit muayyan ekologik tizim 
hisoblanib, uni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin. 
Tabiiy  ekotizim  yoki  ekosfera  hayotni  rivojlanishiga  imkon  beradigan 
yerning  tavsifi  va  abiotik  jismlarning  majmuyidan  iborat.  Ijtimoiy-iqtisodiy 
tizim  esa  insonning  atrof-muhitga  (jonsiz  va  jonli  tabiatga)  bo‗lgan 
munosabatini ifodalaydi. 
Ekologik muhit muvozanatda yoki muvozanat buzilgan holatlarda bo‗ladi. 
Tirik  organizmlarning  hayoti o‗zgarmagan  shart-sharoitlar  va ta‘sirlar barqaror 
holatida  muvozanat  o‗zgarmaydi,  aksincha,  muhitning  shart-sharoitlari  va 
ta‘sirlar buzilganda muvozanatsiz holat kelib chiqadi. 

---

36 
 
Ekologik  muhitning  buzilishida  atmosferaning  yer  ostki  suvlarining 
ifloslanishi,  qattiq  chiqindi  moddalarning  to‗planishi  va  ozuqalarning 
zaharlanishi,  shovqinlarning  ko‗payishi,  radioaktiv  moddalar  va  boshqalar 
ta‘sirini ortib borishida ko‗rinadi. Inson tabiat qonunlarini chuqurroq o‗rganish 
o‗rniga  hayot  muhitini  tezkorlik  bilan  buzib  ifloslantira  boshladi.  Tirik 
organizmlar  –  to‗rtta  asosiy  muhitda  tarqaladi.  Ulardan  ikkitasi,  ya‘ni  suv  va 
havo  muhitlari  o‗lik,  tuproq  muhiti  oraliq  va  organizm  (muhit  sifatida)  tirik 
xususiyatga ega. Har bir hayot muhiti o‗z navbatida organizmlar yashashi uchun 
turli  yashash  joylaridan  iborat.  Masalan  suv  muhiti  quyidagi  holatda  uchrashi 
mumkin,  chunki  sho‗r  suv,  ko‗lmak  va  oqar  suv,  chuqur va  sayoz,  iliq hamda 
sovuq va hokazolar. Havo va tuproq ham nihoyatda xilma-xil yashash joylarini 
tashkil  etadi.  Tirik  organizmlar  (o‗simliklar,  zamburug‗lar,  hayvonlar)  ham 
parazit va simbiontlar uchun muhit sifatida o‗ziga xosdir.