Agronomiya va biotexnologiya fakulteti


Tuproq degradasiyasi omillari



Download 4,47 Mb.
bet97/208
Sana14.01.2022
Hajmi4,47 Mb.
#359907
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   208
Bog'liq
tuproqshunoslik va agrokimyoga kirish -converted

Tuproq degradasiyasi omillari


Omillar

Degradasiya jarayonlar

Tuproqlar

Eroziya, zichlik, qatqaloq hosil bo’lishi, anaerob sharoit, oziqa elementlarni kamayishi.

Ona jinslar

Sho’rlanish, ishqoriylik, oziqa moddalarni zaxirasi va ta’minlanganligi.

Iqlim

Qurg’oqchilik, nordonlashuvi, ishqorsizlanishi, anaerob sharoit, toksifikasiya.

Relyef

Eroziya, oziqa moddalarining balansi.

O’simlik

Tuproq biomassasining turi va sifati, tuproq bioxilmaxilligi. Suv energetik balansi.




Yerga ishlov berish tuproq strukturasini bo’zilishiga va degradasiya jarayonlarini

kuchayishiga olib keladi.


Ko’p miqdorda va ko’p vaqt davomida chorvani boqish yaylov ekinlarini degradasiyaga uchrashishiga sabab bo’ladi.

Sosial- iqtisodiy sabablarga - demografik o’lchamlar (aholining zichligi, ta’lim, etnik gruxlarni teng xuquqligi) yerga egalik qilishi, ilmiy tamondan qo’llanib turilishi va bozorga yaqin bo’lishi.

Siyosiy sabablar – siyosiy notinchlik ham tuproq degradasiyasiga sabab bo’ladi. Bundan farqliuloroq siyosiy manfatdorlik tuproqdagi investisiyani kuchaytirib tuproq degradasiya darajasi va tezligini kamaytiradi.

Yer degan termen juda keng ma’nodagi so’z bo’lib – ekotizim, tuproqlar, mikro va mezo iqlim, o’simlik,relyef va gidrogeologiya. Yer o’ziga hayvonot va o’simlik dunyosini, tuproq biotasini, daryolar va sizot suvlarni qamrab oladi. BMTning ekologik dasturida (YuNEP) hovli yer deganda – tuproq va mahalliy suv havzalari tushuniladi.

rasm 26 tahlil ma’lumotlariga ko’ra ushbu tuproq qoplami buzilgan bo’lib, atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi.



rasm 27


Tog’ qazilma boyliklarni qazish tuproq qoplamini bo’zilishga olib keladi.

BMTning ekologik dasturida (YuNEP) yer degradasiyasi deganda – sifatni pasayishi, hayotni ta’minlab beruvchi jarayonlar va atrof muhitni, ekotizimni salbiy o’zgarishlardan himoyalovchi komponentdir. Bu yerda suv filtrasiyasini tezligi juda pastligi va drenajlarni yaxshi ishlamasligi salbiy holatlarga olib kelgan. Bu holat o’simliklarni, tuproqni, relyefni va suvlarni ekotizimda zararlanishiga olib keladi (Djonson va Lyuis 1995 y). Agarda zararlanish yengil yoki vaqtincha o’zgarishlar sodir bo’lgan bo’lsa ekotizim buni tiklashi mumkin.



rasm 27 Bu yerda dalaning bosh qismida tuproqning zichligi ortgan.



rasm 27 Ayrim sug’oriladigan dalalar suv bosishi va namlikni ortishi natijasida hosildorlikni yo’qotilishiga olib keladi.

Dunyodagi haydaladigan yerlarning faqat o’ndan bir qismi tuproq degradasiyasi havfi ostida emas. Eng zaif tuproq degradasiyasi bilan himoyalanmagan tuproqlarda ham barqarorlikni ushlab qolishning bir qator usullari bor. Tropik va subtropik mamlakatlarda tuproq degradasiyasiga asosan iqlim sharoiti ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun mos umumiy yer maydonlarida cheklanishlar mavjud. Turli tipdagi yer turlarida turlicha cheklashlar mavjud. Ekin yetishtirish uchun hamma yer maydonlari mos kelmaydi. Tuproq mahsuldorligi asosan tabiiy chegaralangan omillar tik yonbag’irlar, soz tuproqlar,

tabiiy unumdorligi kam tuproqlar, yomon drenajli tuproqlar, qum, toshli tuproqlar, sho’rlangan tuproqlar kiradi. Turli agrotizimlar uchun tuproq degradasiyasining har- xil turlari bor. Tog’li hududlar va tik yerlarda suv eroziyasi tuproq degradasiyasi uchun dominant hisoblanadi. Qurg’oqchil (arid) rayonlarda suv va shamol eroziyasi tuproq organik moddalarining kamayishiga sabab bo’ladi. Nam ko’p joylarda tuproqdagi oksidlanish jarayonlari ham unumdorlikning pasayishiga olib keladi. Sug’oriladigan hududlarda tuproq sho’rlanishi va botqoqlanish ham alohida ahamiyatga ega. Bu havfli omillarni o’rganish tuproq degrdasiyasini kamaytirish va unumdorligini oshirish va ekinlardan hosil olishdagi cheklovlarni bilishda yordam beradi.

Agar kuchli salbiy oqibatlar sodir bo’lsa ekotizim bu o’zgarishlar tiklay olmaydi. Misol uchun keng masshtabda o’rmon kesishlar va hakozolar. Shuning uchun yer degrvdasiyasi bilan tuproq degradasiyasini aniq ajratish kerak. Bu ikkita terminni qo’llashda tushunmovchilik kelib chiqmoqda.

Ikkilanishlar tuproq xossalari va jarayonlarni dinamik tengligini o’zgarishiga olib keladi. O’zgarishlar tuproq unumdorligini ortishiga yoki atrof muhitga salbiy ta’sirini kuchayishiga olib keladi. Agar sabablar tabiiy bo’lsa, undagi o’zgarishlar tuproqni paydo bo’lish jarayoniga ta’sir etadi. Agar bunga sabab inson omili bo’lsa, unda bu tuproq degradasiyasi jarayonlarini bo’zilishiga olib keladi. Shuning uchun tuproq degradasiyasi anropogen sabablarga ko’ra xaqiqiy yoki potensial maxsuldorlikka ta’sir etadi. Shuning uchun tuproq degradasiyasi antropogen jarayondir.

Tuproqni ishlab chiqarishda tinimsiz foydalanish tuproq unumdorligini pasayishiga olib keladi (Lal, 1997) lekin bu jaryonni to’g’irlab tuproq unumdorligini tiklash mumkin. Shuning uchun bu yerda tuproqdan foydalanish tizimini o’zgartirib almashlab ekishni yo’lga qo’yish kerak.

Tuproqni chidamlilik qobilyati deganda, tuproqda bo’layotgan o’zgarishlarni o’zlashtirib olish tushuniladi (Duglas i Lyuis,1995). Yaniy tuproq bo’layotgan tabiiy va antropogen ta’sirlarga qarshi tura olish qobilyatiga aytiladi.

Tuproqni chidamlilik qobilyatini baholashda bitta yoki bir nechta tuproqqa bog’liq bo’lgan massa balansi yordamida aniqlash mumkin.

Sr = Sa+(Sn+ Sd+ Im)T

bu yerda:

Sr - Tuproqni chidamlilik qobilyati,

Sa- tuproqning boshlang’ich yoki hozirgi holati, Sn – tuproq ko’rsatgichi,

Sd – degradasiya ko’rsatgichi, Im – kirish signalni boshqarish, T - vaqt,

Tuproq sifati va chidamlilik o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjud.

Qurg’oqchilik termini deganda cho’l sharoitida tarqalgan tuproqlarga aytiladi. Bunda cho’l zonasi sharoitida kechayotgan jarayonlarni murakkabligi bo’lib, asosiy jarayonlar qurg’oqchilik, suv va shamol ta’siridagi eroziya va o’simlik dunyosining siyrakligi hisoblanadi. Qurg’oqchilik esa o’z navbatida yerning biologik potensialni yo’q bo’lishiga olib keladi. Qurg’oqchil, yarim qurg’oqchil va quruq subgumidli

xududlarda tuproq degradasiyasi xar hil omillar, asosan iqlim o’zgarishi hamda antropogen omillar hisobiga bo’ladi (YuNEP, 1990; 1992; YuNSED, 1992).

Nazorat savollari


  1. Tuproq degradatsiyasi nima?

  2. Tuproq fizikaviy degradatsiyaga uchrashi

  3. Tuproq kimyoviy degradatsiyaga uchrashi

  4. Tuproq bioligik degradatsiyaga uchrashi

  5. Tuproq degradatsiya omillari nimadan iborat?



Download 4,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   93   94   95   96   97   98   99   100   ...   208




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish