Agronomiya va biotexnologiya fakulteti

Turli turdagi material va resurslar ham karroziyalanish tezligi past bo’lsada atmosfera havosini ifloslaydi. Uchta Amerika saytlarini ko’rsatishicha, kislotali cho’kmalarning 38-71% ruxlashtirilgan misning erishiga to’g’ri keladi.¹⁸

Tuproqlarning sho’rlanishi va sho’rtoblanish jarayonlari bo’yicha ko’p olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlarida qatqaloqning xavfliligi xaqida (jarayonning miqdoriy mexanizmisiz) ma’lumotlar keltirilgan tuproq qatqaloqlanishining kelib chiqishi , jarayonning o’zini miqdoriy jixatdan ma’lumotlarga ega bo’lmasdan turib, uning yo’nalishining jadalligini samarali yo’llar bilan boshqarish, salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgan agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqib bo’lmaydi. Olimlar tomonidan tuproqning ustki qismida tez qatqaloqlanish jarayoninifizik modellashtirishning tajriba uskunasi ishlab chiqilgan bo’lib , bu tezkor labaratoriya sharoitidagi usulda sizot suvlaridagi, tuproq eritmasidagi va tuproq qatqalog’idaga tuzlarning miqdoriy balansiga asoslangan xolda tuproq qatqalog’ining xosil bo’lish jarayoni bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borish mumkin. Bunda tuzlar miqdorini NaCl, MgCl₂*6 H₂O, CaCl₂*6H₂O, Na₂So₄*10H₂O, Na₂Co₃ va CaCo₃ xosil bo’lgan qatqaloqning qalinligiga va mustaxkamligiga ta’sirini imkon darajasida o’rganishni ko’rsatgan. Sizot suvlari tarkibidagi tuzlarining konsentrasiyasi quyidagi miqdorda bulganda qatqoqlanish namoyon bo’lishi aniqlangan NaCl,-30g/l,58,5 g/l,70 g/l CaCl₂*6H₂O- 30 g/l,54,8,70 g/l,109,5 g/l, MgCl₂*6 H₂O-30 g/l,50,8 g/l,70 g/l,101,6 g/l Na₂Co_3-53 g/l,70 g/l CaCo₃-50 g/l i 70 g/l. Qatqaloqning qalinligi birlamchi eritmadagi, qatqaloqdagi, qatqaloq ostidagi xamda qatqaloq solishtirma yuzasidagi ionlar miqdori bilan bog’liqligi ko’rsatilgan. Kamroq miqdorda qatqaloqning mustaxkamligiga qatqaloq ostidagi ionlar miqdori ta’sir qilinishi aniqlangan.

Pochvozaщitnoye i resursosberagayuщyeye zemledeliye: Teoriya i metodika issledovaniy. FAO-CYMMIT, Ankara, 2015. – 175 s. ISBN978-92-5-408795-1.

Hammamizga ma’lumki, mamlakatimizda suv ta’minoti qoniqarli emas. Bu esa paxta, g’alla va boshqa ekinlar hrsildorligini kamaytirishga olib kelmoqda. Yangidan sug’oriladigan yerlarda, ayniqsa Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida, Sherobod cho’lida, malik cho’lida, Markaziy Farg’ona cho’lida, Orol bo’yi hududlarida tuproqlarning ekologik va meliortiv holati keskin yomonlashib bormoqda. Bunday xodisalar suvdan foydalanishni samarali usullarni ishlab chiqishni va ularni ishlab chiqarishda joriy qilinishi talab qilinmoqda.

Respublikamiz Yer resurslari ko’mitasini tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot Davlat institutining maxlumotlariga qaraganda keyingi 15-20 yil davomida mamlakatimizda sho’r tuproqlarning maydoni 0.8 mln ga oshib, ularning maydoni

¹⁸ Enciclopedia of Soil Science Second Edition edited by Rattan lal 5-bet

hozirgi davrda 2.0 mln.ga tashkil qiladi. Shu jumladan o’rta va kuchli sho’rlangan tuproqlar maydoni 0.85 mln.ga yetgan. Qoraqolpog’iston, Buxoro, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida sho’rlangan yerlar 90-95 ga kamaygan. Hozirgi vaqtda gumussizlanish jarayonlari mamlakatimizning sug’oriladigan yerlarining 40% maydonning tashkil qiladi. Bundan tashqari mamlakatimizning sug’oriladigan yerlari 0.5 ming.ga maydoni gipslashgan, erogiyaga uchragan, toshloq va sho’rxoq yerlar bo’lib, ular kam hosili haydalma maydonlarga aylangan.

Orol dengining satxini pasayishi natijasida yerlarda cho’llanish jarayonlari kuchaymoqda. Atmosferada esa changli tuzonlar soni 1.5 barovarga oshmoqda. Buning natijasida sug’oriladigan yerlarda tuz to’planish jarayonlari kuchayib bormoqda. Olimlarning ma’lumotlariga qaraganda Orol dengizi satxidan O’zbekiston vohalariga har yili 170-200 mln.ga tuz zarrachalari tushib ularning miqdori 1 ga o’rtacha 600-700 kg tashkil qiladi.

Mamlakatimizning yangidan sug’oriladigan hududlarida suvdan obyektiv holda foydalanmaslik natijasida sizot suvlarning satxi 1-3 yer yuzasiga yaqinlashib, ularning minerallashgan darajasi 5-10 g/l qadar ko’payib bormoqda. Bu omillar o’z navbatida tuproqlarda ikkilamyai sho’rlanish jarayonini kuchaytirmoqda. Bunday holatldar Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida va boshqa hududlarida rivojlanmoqda.

O’zbekiston respublikasining cho’l zonasida 1.5 mln.ga sho’r tuproqlar bo’lib,

5. 
   mln.ga sug’oriladigan terlar suv va shamol eroziyasiga chalingan tuproqlar mavjad. Faqat Buxoro viloyati sug’oriladigan yerlarini yilda 109 ming.ga kuchsiz, 39 ming.ga o’rtacha va 6 ming.ga kuchli sho’rlangan bo’lsa, 1998 yildagi ma’lumotlarga ko’ra 270 ming.ga sug’oriladigan maydonining 159 ming.ga kuchsiz, 74 ming.ga o’rtacha va 28 ming.ga kuchli sho’rlanganligi aniqlangan. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, o’tgan 28 yil mobaynida yerlarni o’rtacha sho’rlanishi 1.9 marta, kuchli sho’rlanish esa 4 martagacha oshganligi ekologik holatni murakkablashtirib borayotganini ko’rsatadi. Bundan tashqari Buxoro viloyatining 175.0 ming.ga maydonida turli darajada eroziyaga uchragan yerlar mavjud. Tuproqda sho’rlanish jarayonining salbiy ta’sirida viloyatda har yili 65 ming t dan ko’proq paxta hosili yetishtirilib olinmayapti. Mana shu sho’r yerlarning zaharli tuzlarini yuvish uchun xar yili 5 dan 7 kub kmgacha suv sarflanmoqda. Agar biz hozirgi va kelgusi davrlarda sug’oriladigan yerlardagi tuproqlarning meliorativ holatini noqulay bo’lgan sabablarini olidini olmasak, zaharli tuzlardan va ifloslangan moddalardan o’z vaqtida meliorasiya qilmasak, tuproqlarning unumdorligi kamayadi, qishloq xo’jalik ekinlarning hosildorligi tobora pasayib boradi.