Agrokimyoning ekologik muommolari

Tuproq" tarkibida kaliy mщdorining o’zgarishi. Tup-roq tarkibidagi kaliy suvda deyarli erimaydigan alyu-mosilikatlarda va oson eriydigan oddpy to’zlar birik-masi shaklida damda singddirilgan dolda uchraydi. Umu» man olgapda tuproqdagi kaliyning asosiy manbai —
96
kalii shsherallariddir. Kaliy tabiatda keng tardalgan bo’lib u O’rta Osiyoning paxtachilik bilan shugullanady-gan viloyati tuproqlarida 1 foizdan 3 foizgacha middor-da uchraydi. Kaliyning tuproqdagi umumiy middori barcha tuproqlardagi azot va fosfor middoriga nisbatan har doim ko’p bo’ladi. Kaliy ordir tuproqlarda ko’p, dumod va dumlod tuproqlarda kam bo’ladi. O’simliklarning kaliy bilan ta’minlanganlik darajasini bilish uchun uning q tuproqdagi umumiy middorini anidlash yetarli bo’lmaydi. Chunki tuproqdagi kaliy suvda erimaydigan va o’simlikka foydasiz shaklda bo’lipsh mumkin.
Bizning tuproqlarimizdagi asosiy kaliy har xil minerallar tarkibida bo’ladi, g’o’za ulardan foydalana olmaydi. Faqat minerallar shamollanishi natijasida ozod bo’lgan kaliy almashuvchi shaklga utgandagina suvda eruvchi birikmaga aylanadi. Almashuvchi kaliy tuproqning barcha qdatlamlarida ham o’simliklar uchun foydali va uni g’o’za ildizlari oson o’zlashtira oladi. O’g’it sifa-tida tuproqda solingan kaliy o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmasa u foydali holda yer ostida sadlanib turaveradi. Almashuvchi kaliyning tuproqdagi middori shu elementning g’o’za uchun yetarli yoki yetarli emasligini ko’rsatadi. Bo’z va utlod tuproqlarimiz xaydov datlami-da almashuvchi kaliyning umumiy middori har gektar yerda 150 kg dan 450 kg gacha bo’lishi mumkin. Tuproqning bir metrlik chudur datlamida esa uning middori 2—3 marotaba ko’pddir. Minerallarning shamollanishi va ka­liyning ajralib, ozod bo’lib chidish jarayoni bo’z tuproq­larda juda sekin boradi. Yudori hosil olish muljal-tangan paxta dalalarida o’simlik uchun tuproqdagi kaliy chamlik diladi. Eskidan zqaydalib, sugorilib, ekin eki-ib kelinayotgan bo’z tuproqlarda almashuvchi kaliy mid-1ri tobora kamayib, uni o’g’it sifatida yerga solishni 1lab dilmodda. Azot va fosfor o’g’itidan paxtachilikda up foydalanilganda, albatta tuproqda kaliy berilishi eraq Faqat mana shu xolda g’o’zaning me’yorida o’sishi •I rivojlanipt ta’minlanadi hamda paxtadan mul ho-tl olish imkoniyati turiladi.
Tuproqda qar yili ko’plab gung solinganda qam o’sim-shlar kaliyni yaxshi o’zlashtirib, uning middori tup-odda kamayishi mumkin. Bir gektar yerga 30 tonna gung .olinsa, tuproqda 150 kg kaliy tushadi.
I. I. Madraimov tomonidan o’tkazilgan tajribalar-a gung tarkibidagi kaliy tuproqni kaliy oksidi (K20) ( boyitgan. Gung solinmagan maydonga nisbatan kaliy oksidi uch barobar ko’p bo’lgan va bu hodisa tuproqning bir metrgacha chudur datlamida yaddol sezilgan. Jumhuri-yatimizdagi barcha viloyat agroximiya laboratoriyalari kolxoz va sovxozlarshshg tuproqlarini tekshdirmoddalar. Harakatchan almashuvchi kaliy middorini anidlab, xuja-liklarga kartogrammalar to’zib bermoddalar. Tuproqdagi almashuvchi kaliy middori hisobga olingan holda o’g’it-ning gektarga solish me’yorlari anid belgilanadi. Ma-kasalan, tuproqning xaydov datlamida almashuvchi kaliy-ning o’rtacha middori bir kilogramm tuproqda 200—300 mg bo’lsa me’yorda belgilangan o’g’it solinadi. Agar bu kur-satgich 400 mg dan ko’p bo’lsa tuproq kaliyga boy xdsobla-nadi va bu holda yerga o’g’it solinmasa ham bo’ladi. Agarda tuproqda almashuvchi kaliy middori 100 mg dan kam bo’lsa bu tuproq kaliyga kambagal qisoblanib ko’prod o’g’it solshnni talab diladi,
O’zbekistonning ko’p xo’jaliklarida o’tkazilgan agro­ximik kartogrammalarning natijalari ko’pgina yerlarda kaliyning kamligini va uni albatta tuproqda yetarli middorda solish kerakligini ko’rsatmodda. Aynidsa, Samarkand viloyatining tuproqlari kaliyga muxtoj. Bu viloyatnlng juda ko’p ekin maydonlarida kaliyning kam-ligi ashщlangan. Tuproqda tabiiy kaliy kam bo’lgan maydonlarda gektariga 100—120 kg dan kaliy berish tavsiya dilinadi. Toshkent viloyatining dehdonchilik di-linadigan ekin maydonining yarmidan ko’progiga yudori me’yorda kaliy o’g’itini tuproqka solish zarur, aks xqolda paxtadan mul hosil olish mumkin emas. Fargona viloya-tida ham ko’pgpna paxta maydonlari kaltshga talabchan bo’lib tuproqda yudori me’yorda o’g’it berish ijobiy nati-ja keltiradi. Jumhuriyatimiznipg boshqa viloyatlarida ham tuproq tarkibida kaliy yetishmaydi.
Demak O’zbekistonning ko’pchilik rayonlarida g’o’zaga kaliy ugpti berilsa, hosildorlik birmuncha oshadi. Ammo tarkibidagi darakatchan kaliy middoriga darab, tuproq-lar zqar xilligini zqisobga olgan qolda har bir xujaliq brigada dalalarining kartogrammasini vadtida to’zish hamda shunga karab beriladigan kaliy ushtining mikdo-rnni belgilash ekologik madsadga muvofidddir.
Ilgarp aytganimizdek kaliyli o’g’it azot va fosfor-dan keyin paxtachilikda zarurligi buyicha uchinchi o’rin-da turadi.
O’tkazilgan tajribalardan ma’lum bo’ldiki, kaliyli o’g’itlarning paxta hosyushga ijobiy ta’siri eskidan
98
sugorilib kelayotgan tuproq tarkibida qarakatchan kaliy kam sharoitlarda yaddol bilinadi.
Paxta-beda almashlab ekilgan dalalarda azot va fos­for ko’p dullanilgan, paxta hosili qar bir gektar yerda 35—40 sentner bo’lgan tuproqlarda kaliy kamligi sezi-lib turadi. ;
Andijon viloyati sharoitida o’tkazilgan tajribalar-da kaliyli o’g’it tufayli 5—6 sentnergacha dushimcha pax­ta hosyl olingan. Samardand viloyatining «Daqbed» sov-xozida o’tkazilgan tajribalarda har bir gektar yerga 60 kg dan sof kaliy (K2O) berilganda hosildorlpk 5,7 sentnerga oshgan.
Beda ekilgan dalalarda kaliyli o’g’itlar ishlatish alohida xususiyatlarga egaddir. Yaxshi parvarish dilib ustdirilgan beda juda ko’p ildiz hosil dilib, havodan azot o’zlashtiradi va tuproqni boyitadi. shu bilan bir-ga kaliyni iste’mol dilib, uni kamaytdiradi. I. I. Ma-draimovning tajribalaridan ma’lum bo’lshnicha, beda-poyadan bushagan paxta maydonlarining qar bir gektari­ga 150 kg gacha kaliyli o’g’it berilishi kerak
Yana bir ahamiyatga ega bo’lgan makasala shurlangan tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni ishlatishddir. O’zod vadt davomida shurlangan yerlarda kaliyli o’g’itni ishlatish ijobiy natija bermaydi, degan fikrlar bor edi. Lekin o’tkazilgan tajribalarga ko’ra, shuri sifatli yuvilgan ekin maydonlarida kaliyli o’g’itlar g’o’zaning o’sish va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Dosildorlikni oshdirib, yaxshi samara berishi aniqlandi. Makasalan, Xo-razm viloyati yerlarida (Xorazm viloyatidagi hamma tup-rodlar u yoki bu darajada shurlangan) kaliyli o’g’it berilishi natijasida paxta hosildorligi bir sentner-dan turt sentnergacha ko’payishi isbotlangan. X. X. Ha-yitboyev tomonidan Xorazm viloyatida o’tkazilgan taddi-dotlarda azot bilan fosfor gektariga 200 kg dan tuproq-ka solinganda, kaliy 100 kg solinsa, yaxshi samara berishi aniqlandi. Shu bilan bir datorda kaliyni ikki muddatda g’o’za shonaqlagan va gullagan davrda berish afzalligi ma’lum bo’ldi. Kaliy o’g’iti tarkibidagi xlor shurlan­gan tuproq yaxshi yuvilgan bo’lsa, g’o’zaning o’sish va rivoj­lanishiga kasalbiy ta’spr ko’rsatmaydi.
Kaliy o’g’itlarni g’o’zaga daysi muddatlarda berishni apiklash makasalasida .qam juda ko’p tajribalar o’tkazil-di. Tajribalardan shu narsa anid bo’ldiki, kaliyni yerga solish muddati tuproq sharoiti va o’g’it middoriga (me’yoriga) borlivddir. Toshkent va Andijon viloyatlari-nnng bo’z tuproqlarida paxtadan yusori hosil olish maq-sadida kaliyli o’g’itlarning yillik belgilangan mikdo-rining yarmini ko’zgi shudgordan oldin, ikkinchi yarmini asa g’o’za shonalagan davrda berish yaxshi samara ko’rsati-shi aniqlangan. Agar o’simlik vegetasiyasi davrida kaliy kechroq, ya’ni g’o’za gullagan vastda berilsa, o’simliklar govlab ketadi, oqibatda kusaqlar yetilishi kechikadi. O’simliklar NIHOLLIK davrida kaliyni ko’p o’zlashtirmakasalar ham, bu o’g’itning tuproqda yetarli bo’lishi katta ahamiyatga egaddir. Vegetasiya davrida shurlangan tuproqlarga kaliy o’g’itining yillik beriladigan barcha me’yorini berilsa ham ijobiy natijaga erishish mumkin. Tuproqdagi harakatchan kaliy miqdori bilan paxta hosili o’rtasida ma’lum bog’lanish bor. G’o’za ustdiriladigan tuproq tar-kibida kaliy miqdori yetarli bo’lishi uchun qar gektar yerga 80—100 kg sof kaliy berilishi kerak Ayshщsa, azot va .fosfor o’g’itlari me’yordan yuqori ishlatilsa, kaliydan yaxshi natija olinadi. Kaliy kusaqlar yetili­shi davrida g’o’zaning uglevod almashuviga ta’sir kursa-tib, plastik moddalarning barg va shoxlardan kusaqlarga tuplanishiga yordam beradi. Agar tuproqda kaliy oz bo’l-sa, o’simlik barglarida ko’p miqdorda k_and va kraxmal tuplanib ular kusakka utmaydilar. Bu holda barglarda-gi fiziologii jarayonlar juda sekin boradi. Paxta tola-sining sifati bo’ziladi, tola pishщligi pasayadi. Kaliy yetishmagan tasddirda chigitning vazni yengil va sifatsiz bo’ladi. Unib chidish darajasi va energiyasi keskin kasal-biy tomonga o’zgarib, tarkibidagi moy miqdori kamayadi.