Agrokimyo va tuproqshunoslik

Tuproq qoplami, tanasi va profilining chizma-tasviri. 
 
Mineral jinslar turli murakkab jarayonlar natijasida paydo bо‘ladi. Ularning 
kо‘pchiligi o’zoq muddat davom etgan, geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo 
bо‘lib, ular anorganik mineral jinslar, biokimyoviy jarayonlar natijasida paydo 
bо‘lganlari esa organik-mineral jinslar yoki biolitlar (bios-hayot, litos-tosh demakdir) 
deyiladi.
Minerallar 
va 
tog‘ 
jinslari 
tuproq 
ona 
jinsining 
manbaidir.
Yer ichida (qa’rida) yoki ustida tabiiy kimyoviy reaksiya natijasida paydo bо‘lgan va 
ma’lum darajada doimiy kimyoviy tarkibga, ichki to’zilishga (strukturaga) va tashqi 
belgilarga ega bо‘lgan tabiiy kimyoviy birikmalar va sof elementlar 
mineral 
deb 
ataladi. Demak, yer qobig‘ida uchraydigan minerallar о‘zining kimyoviy tarkibi va 
fizikaviy xossalari jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kvars (SiO
2
), ortoklaz 
(K
2
Al
2
Si
6
O
16
), dolomit (СaMg (SO
3
)
2
), albit (Na
2
Al
2
Si
6
O
16
), anortit (SaAl
2
Si
2
O
8
), 
muskovit (KN
2
Al
3 
(SiON)
3
) ning har qaysi alohida mineraldir. Mineral murakkab har 
xil geoximiyaviy va bioximiyaviy protsesslar natijasida shakllangan litosferada paydo 
bо‘ladigan tabiiy jinsdir. 

---

85 
Tog‘ jinsi
. Litosferaning ma’lum qismida kо‘p joyni egallagan bir yoki bir 
nechta mineral tо‘plamidan (agregatidan) iborat tabiiy jismlarga 
tog‘ jinsi
deyiladi. 
Masalan: granit, siyenit, marmar, qum va shag‘al tog‘ jinslaridir. 
Barcha tog‘ jinslari uch gruppaga, ya’ni 
magmatik
(otqindi), 
chо‘kindi
va 
metamorfik 
tog‘ jinslariga bо‘linadi. Litosferaning kо‘p qismi magmatik va 
metaforfik tog‘ jinslaridan tashkil topgan bо‘lib, faqat yupqa yo’za qatlami chо‘kindi 
tog‘ jinslari bilan qoplangan. Quruqlikning yo’za qatlamida (asosan tekisliklarda) 
chо‘kindi tog‘ jinslari 75 foizni, magmatik va metaforfik tog‘ jinslari esa 25 foizni 
tashkil etadi. Magmatik (otqindi) tog‘ jinslari yer qobig‘ining ichki qismidagi yuqori 
darajali temperatura sharoitida erigan magma (silikatli massa) ning sovib qotishi 
natijasida paydo bо‘lgan intro’ziv (yoki ichki chuqurlik) jinslar (granit, diorit, siyenit 
kabi tо‘la kristallangan tog‘ jinslari), effo’ziv - otilib chiqqan, oddiy temperaturada 
tez sovigan jinslar obsidian, (vulqon oynasi), bazalt singari jinslardir. Magmatik tog‘ 
jinslari litosferani tashkil etadiganjinslar umumiy massasining 95 foizini tashkil etadi. 
CHо‘kindi tog‘ jinslari nurash tufayli sodir bо‘lgan zarra va zarrachalarning suv 
va shamol ta’sirida yer yo’zasining quruqlik qismida hamda dengiz, kо‘llar, 
daryolarda tо‘planishidan, о‘simlik va hayvonot olamining qoldiqlaridan hosil 
bо‘ladi. CHо‘kindi tog‘ jinslarining kо‘p qismi о‘zining kovakli, g‘ovakli va qatlamli 
bо‘lishi singari xususiyatlari bilan boshqa xildagi tog‘ jinslaridan farq qiladi. Vujudga 
kelishi jihatidan chо‘kindi tog‘ jinslari uch sinfga, ya’ni 
mexanikaviy, kimyoviy
va 
organik
sinf (chо‘kindi)ga bо‘linadi. Mexanikaviy chо‘kindi tog‘ jinslar magmatik 
yoki metamorfik tog‘ jinslari nurashi natijasida paydo bо‘lgan har xil katta-kichik 
zarra va parchalar yig‘indisidan iborat. Bu chо‘kindi jinslar zarralarining katta-
kichikligiga kо‘ra: loyqali, tо‘zonli, qumli, va yirik zarrali gruppalarga bо‘linadi.
Kimyoviy chо‘kindi tog‘ jinslari kontinental iqlimli zonaga xos sharoitda, 
shuningdek kо‘l va dengiz suvida erigan turli tarkibdagi birikmalarning oksid yoki 
to’z holida chо‘kishi natijasida paydo bо‘ladi. Kimyoviy chо‘kindilar tarkibiga kо‘ra 
kremniyli, karbonatli, temirli va to’zli gruppalarga bо‘linadi.
Amorf holdagi kremnezemdan iborat bо‘lgan kremniyli tuf (g‘ovak va zich 
qovushmali tog‘ jinsi bо‘lib, qurilish materiali sifatida ishlatiladi) va kremnezem 
bilan loyqa aralashmasidan iborat bо‘lgan opoka, ohakli tuflarning hamma turlari va 
temirli tuflar hamda kо‘l va botqoqliklar tagida tо‘plangan marganets, temir oksidlari 
kimyoviy chо‘kindilar hisoblanadi. 
Tabiatda to’z holidagi kimyoviy chо‘kindilardan galit (NaCl), silvin (KCl), gips 
(CaSO
4
·2N
2
O) va karnalit (MgCl
2 
KCl 6N
2
O) to’zlar kо‘proq tarqalgan. 
Organik chо‘kindi tog‘ jinslari yoki biolitlar о‘simlik va hayvonot olamining 
qoldiqlaridan paydo bо‘lib, ulardan oxaktosh (SaSO
3
) va dolomit (SaSO
3
, MgSO
3
) 
tabiatda juda kо‘p tarqalgandir. Suv о‘tlari qoldig‘idan paydo bо‘lgan trepel va 

---

86 
diatomit singari organik chо‘kindilar ohaktoshlarga nisbatan ancha kamroq uchraydi. 
Kimyoviy va organik tog‘ jinslaridan tuproq ona jinsi paydo bо‘lishida karbonatli 
(ohaktosh, dolomitli) jinslar katta ahamiyatga ega.