Agrokimyo va tuproqshunoslik

aylanishi 
АСОСИЙ КАЛИТ ЖАРАЁНЛАР 
Углерод 
айланиши 
Азотнинг 
айланиши 
Сувнинг 
айланиши 
АТМОСФЕР
ТУПРОҚ 
Фотосинтез
Нафас олиш 
Биомассанинг
парчаланиши 
Гумификация 
Ёғингарчилик 
Эвапотранспирация 
Инфильтрация 
Оқим 
Олиб кетиш 
Минерализация 
Парчаланиш 
Олиб келиш 

---

87 
Tog‘ jinslarining yemirilishi 
katta geologik doyra bo‘ylab moddalarning yer 
yo’zasida aylanishining boshlang‘ich birinchi bosqichidir. Qattiq tog‘ jinslari, ya’ni 
magmatik, metamorfik, cho‘kindi turli termodinamik sharoitda hosil bo‘ladi. Bu tog‘ 
jinslari atmosfera, gidrosfera va biosfera agentlari ta’sirida yemirilib, yerning 
yemirilgan mazhsulotlardan iborat qobig‘ini hosil qiladi. Bu qobiq elyuvial, tranzit, 
akkumulyativ, ya’ni hozirgi zamon, qadimgi yoki qazilma holatda bo‘lishi mumkin. 
N.I.Ginzburg bo‘yicha (1963), elyuvial qoldiq yer qobig‘i pastdan yuqoriga 
qarab 4 qismga bo‘linadi, ya’ni boshlang‘ich bosqichda birlamchi minerallar 
yemirilib kationlar va nordon eritmalarni hosil qiladi.
1) Eng past qismdagi jinslar yoriqlar orqali gidratatsiya va yuvilish natijasida 
fizik yemirilish jarayonida harakatga keladi.
2) Gidratatsiya va gidroliz jarayonilari rivojlanib chuqurlashadi va zonalarni 
hosil qiladi.
3) Gidroliz zonasi va ohirgi yuvilish bosqichi hosil bo‘ladi. 
4) Yo’za zona, ya’ni gidroliz jarayonida ohirgi mahsulot oksidlar va 
gidrooksidlar hosil bo‘ladi. Bu qatlamlarning qalinligi turlicha bo‘ladi. 
Yemirilish jarayoni fizik (mexanik), kimyoviy va biologik kabi toyifalarga 
bo‘linadi. Fizik yemirilishda tog‘ jinslarning issiqlik va sovuqlik ta’sirida torayishi va 
kengayishi, hamda yoriklarga suv, shamolning mexanik ta’siri, suv, mo’z, 
gravitatsion yoki suv oqimidagi ishqalanishi, o‘simlik ildizi ta’sirida qattiq tog‘ 
jinslarining g‘ovaklanishi va yumshoqlanishi jarayonlari natijasida 2,5-2,6 ... 
qattiqlikka ega bo‘lgan tog‘ jinslari, zichligi 1,2-1,5 g/sm
2
bo‘lgan yumshoq
 
yer 
qobig‘iga aylanadi. Pirovarda, yemirilgan mahsulotning solishtirma yo’zasi nihoyatda 
kengayib, dispersligi oshadi va kimyoviy jarayonning rivojlanishiga imkoniyat 
yaratiladi. Kimyoviy jarayonning avj olishlari tog‘ jinslarning suvda erishi bilan 
boshlanadi. Maydalangan tog‘ jinsdagi kation va anionlar suvga o‘tadi, ya’ni birinchi 
bosqich silikatlar, alyuminatlar, ishqoriy karbonatlar va ishqoriy yer elementlari erib, 
ishqoriy muhit hosil bo‘ladi. So‘ngra, neytral, ishqoriy va kislotali muhit rivojlanadi. 
Masalan, erish jarayonida granit 30-35 %, bazalt 75-90 %, oxaktosh esa 99 % hajmini 
yo‘qotishi mumkin.