Agrokimyo va tuproqshunoslik

Mexanik singdirish
tuproqning turli shakldagi g‘ovaklari tomonidan suv va havo 
orqali kelayotgan qattiq jismlarni ushlab qolish qobiliyatiga aytiladi. G‘ovaklikning 
shakli va o‘lchamiga binoan turli suv va havo orqali kelayotgan zarrachalar tuproq 
yo’zasida qolishi yoki ichkari tomon singib borishi mumkin, natijada suv tarkibidagi 
bo‘tanalar, loyqalar tuproq g‘ovaklarida ushlanib qoladi, suv esa tinib tozalanadi. 
Tuproqning shu xususiyatidan foydalanib kanallar tagi va devorlarida mayda 
zarrachalar, kolloidlar cho‘kib suvning sizib o‘tish qobiliyatini pasaytirib yuboradi. 
Shuning uchun gidrotexnik inshootlar, kanallar va suv omborlarida kolmataj usullaridan 
foydalaniladi. 
Fizik singdirish
deb tuproq yo’zasidagi singdirilgan suyuq moddalar 
molekulalari konsentratsiyasining o‘zgarishi qobiliyatiga aytiladi. Von-der-vals kuchlari 
yordamida tuproq mayda dispers zarrachalari yo’zasida suyuqlik molekulyar sorbsiyasi 
yordamida tortilib singdirilishi ham fizik yutilishga kiradi. Masalan, tuproq tomonidan 
suvning dipol molekulasi, gazlar va organik moddalar, pestitsidlar singdirilishi hozirgi 
paytda yaxshi o‘rganilgan. Fizik yutilishga K.K.Gedroys tuproqning xlorid va nitrat 
birikmalarining salbiy singdirilishini nazarda tutgan edi. 
Fizika-kimyoviy singdirilish qobiliyatini
K.K.Gedroys tuproq qattiq fazasi 
kationlarini ekvivalent miqdorda tuproq eritmasidagi kationlariga almashish xususiyatini 
nazarda tutib, ular quyidagi sxemada ifodalanadi: 
Ca 
[TSK] Mg +5KCl 

 [TSK] 5K + CaCl
2
 + MgCl
2
 + HCl 
H 
Fizik-kimyoviy singdirish qobiliyati tuproq tomonidan ion almashinish yoki 
kationlar ekvivalent miqdorda yutilishi va qaytarilishidir, degan edi K.K.Gedroys. 
Tuproqlarda almashinmaydigan kationlar singdirilishi ham keng tarqalgan bo‘lib, kaliyni 
ammoniyga, stronsiyni seziyga, kalsiy, magniy va vodorod ionlarini almashganda ro‘y 
beradi. Minerallar tarkibida almashinmaydigan kationlar singdirilishi oktaedrdagi Al
3+
ni 
Mg
2+
, Fe
2+
Zn
2+
yoki Li
+
almashgan taqdirda amalga oshishi mumkin. Anionlar hajm 
almashinib singdirilishi (sorbsiya) nordon tuproqlarda organik, metall oksidlari va 
amfolitoidlar ko‘p bo‘lgan joylarda amalga oshishi mumkin. Ba’zi bir loyli 
minerallardagi gidrooksil birikmalar fosfat ionlari bilan katta almashinishi qayd etilgan. 

---

140 
Agar tuproqda gidrooksidlar ko‘p bo‘lsa, unda kationlar bilan bir qatorda Cl
-
, NO
3
-
, 
SO
4
2-
anionlari ham almashinishi mumkin.