Agrokimyo va tuproqshunoslik

Litosfera va tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlarning o‘rtacha 
miqdori, massaga nisbatan % hisobida (A.P.Vinogradav, 1950) 
 
Elementlar 
Litosfera 
Tuproq 
Elementlar 
Litosfera 
Tuproq 
O 
47,20 
49,00 
C 
0,10 
2,00 
Si 
27,60 
33,0 
S 
0,09 
0,085 
Al 
8,80 
7,13 
Mn 
0,09 
0,085 
Fe 
5,10 
3,80 
P 
0,08 
0,08 
Ca 
3,60 
1,37 
N 
0,01 
0,10 
Na 
2,64 
0,63 
Cu 
0,01 
0,002 
K 
2,60 
1,36 
Zn 
0,005 
0,005 
Mg 
2,10 
0,60 
Co 
0,003 
0,0008 
Ti 
0,60 
0,46 
B 
0,0003 
0,001 
H 
0,15 
5,40 
Mo 
0,0003 
0,0003 
Bundan tashqari, tuproqning tirik qismida organik moddalar, suv va gazlar 
mavjud. Uglerod tuproqda, litosferaga nisbatan 20 marta, azot esa 10 marta ko‘proq. 
Tuproqda suvning asosini tashkil qiladigan 
Н
va 
О
2
miqdori, 
Al, Fe, K, Ca
va 
Mg
ga 
nisbatan ko‘p. Tuproq mineral qismining asosini kislorod va kremniy elementlari 
tashkil qiladi. Tuproqning umumiy kimyoviy tarkibini asosan 
O
2
, Si, Al, Fe, Tn, Ca, 
Mg, K, Na,
qolgan qismini esa mikroelementlar tashkil etadi. Kimyoviy moddalar 
mexanik zarrachalar o‘lchamiga binoan har xil tarqalgan.
Masalan, 
SiO
2
, 
0,25 mm dan katta zarrachalarda to‘plangan, mayda dispers 
zarrachalarda esa dala shpati, temir va alyuminiydan tashkil topganligi uchun mayda 
zarrachalar tarkibida
 SiO
2
 
kamayib, aksincha 
Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
 
miqdori ko‘payib ketadi. 
Tuproq kesmasida kimyoviy elementlar tarkibining o‘zgarishi, harakati, 
to‘planishi va kamayishi natijasida, qatlamlar (genetik gorizontlar) tabaqalanishi 
mumkin.
Masalan, podzollanish, 
Fe
2
O
3
ning kesma o‘rta qatlamiga yuvilishi, mayda il 
va loy zarrachalarining kesmadagi harakati shular jumlasidandir. 
Tuproqdagi kimyoviy elementlar yalpi va harakatchan shaklda bo‘lib, 
harakatchan turlari o‘simlik ildizlari orqali iste’mol qilinadi. 
Tuproq tarkibidagi kremniy miqdori kvars, birlamchi va ikkilamchi minerallar, 
alyumosilikatlar miqdoriga bog‘liq. Opal va xolsedon minerallari ham o‘simlik va 
tuproq shakllanishida hosil bo‘ladi. Kremniy tuproqda 40-70 %, ba’zan esa subtropik 
mintaqa tuproqlarida 90-98 % dan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. 

---

129