Agrokimyo va tuproqshunoslik

Tuproq hosil qiluvchi omillar. 
Mustaqil tabiiy jism - tuproq qattiq (mineralva 
organikzarrachalar),suyuq (tuproq eritmasi), gazmison (tuproq havosi) va tirik 
jonivorlar (tuproq organizmlari) kabi bir-biri bilan bevosita boђliq bo‘lgan turli 
qismlardan iborat ko‘p fazali dispers (turli zarrachalar to‘plamidan tashkil topgan) 
sistemadir. 
Tuproqning mineral qismi uning massasiga nisbatan 80-90 foizni tashkil 
etib, organogen (torfli) tuproqlarda esa 1-10 foiz atrofida bo‘ladi. Turli toђ 
jinslaridagi mineral zarrachalar tuproq paydo bo‘lish jarayonlari natijasida tuproqqa 
o‘tib to‘planadi.Turli omillar, jumladan o‘simlik va mikroorganizmlar ta’sirida 
mineral qismi o‘zgarib tuproqqa aylanayotgan ђovak holdagi toђ jinslariga tuproq 
paydo qiluvchi yoki ona jinslar deb ataladi. 
Ona jinslar tuproqning material asosi bo‘lib, tuproq paydo qiluvchi 
jinslarning mexanik, mineralogik va kimyoviy tarkibi va shuningdek fizik, kimyoviy, 
fizik-kimyoviy xossalari unda shakllanayotgan tuproqlarga bevosita ta’sir etadi. Bu 
tarkibiy qismlar va xossalar keyinchalik tuproq paydo qiluvchi omillar ta’sirida asta-
sekin turli darajada o‘zgarib boradi. 
Tuproq ona jinslari o‘zining kelib chiqishi, tarkibi tuzilishi va 
xossalari bilan keskin farq qiladi. Shuning uchun ham unda o‘sadigan o‘simliklar 

---

168 
hamda mikroorganizmlarning rivojlanishi va nihoyat tuproqning paydo bo‘lishi 
uchun bir xil sharoit mavjud bo‘lmaydi.Tuproqning sifat ko‘rsatkichlari, jumladan 
potensial unumdorligi darajasi va agronomik qimmati ko‘pincha ona jinslar xarakteri 
bilan bevosita boђliq. Tuproq paydo qiluvchi jinslar Yerning qattiq qobiђini va 
litosferasini tashkil etuvchi turli toђ jinslaridan hosil bo‘ladi. Barcha toђ jinslari kelib 
chiqishiga ko‘ra: magmatik, cho‘kindi va metamorfik gruppalarga ajratiladi.
Hozirgi vaqtda magmatik va metamorfik jinslari yer yuzasi quruqlik 
qismiga juda kam chiqib turgan bo‘lib, ular qalin qavatli cho‘kindi jinslar bilan 
qoplangan. Turli tuproqlar Qaynazoy erasining oxirgi - to‘rtlamchi davr ђovak 
cho‘kindi jinslarida shakllangan. To‘rtlamchi davrga xos jinslar esa o‘zining 
ђovakligini yo‘qotib zich jinslarga aylangan. 
To‘rtlamchi davr cho‘kindi jinslari tub (magmatik va metamorfik) 
jinslarning nurashi va ular mahsulotlarining suv, shamol va muzliklar ta’sirida qayta 
yotqizilishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu jinslarning paydo bo‘lishi hozir ham davom 
etib kelmoqda. Cho‘kindi jinslar tub jinslardan farqlanib tuproq paydo bo‘lishi uchun 
qator qulay sharoitlarga, jumladan, ђovak qovushmasi, g‘ovakligi, suv 
o‘tkazuvchanligiga, nam saqlab turishi va singdirish qobiliyatining yuqori bo‘lishi 
kabi xususiyatlarga ega. Tuproqning paydo bo‘lishi toђ jinslarining nurashi va nurash 
mahsulotlarining olib ketilishi va qayta yotqizilishi bilan boђliq. 
Aytilganidek, to‘rtlamchi davr ђovak cho‘kindi jinslari asosiy tuproq paydo 
qiluvchi jinslar hisoblanadi. Ana shu jinslarda deyarli barcha hozirgi zamon 
tuproqlari shakllangan. Kelib chiqishi (genezis)ga va hosil bo‘lish sharoitlariga ko‘ra 
to‘rtlamchi davr cho‘kindilari turli tarkib, tuzilish, ђovakligi va har xil xossalari bilan 
xarakterlanadi. Bu o‘z navbatida tuproq paydo bo‘lish jarayonlarida va hosil 
bo‘ladigan tuproqlar unumdorligida aks etgan bo‘ladi.
Barcha tuproq paydo qiluvchi yoki ona jinslar kelib chiqishiga ko‘ra quyidagi 
gruppalarga: elyuvial, delyuvial, elyuvial-delyuvial, kollyuvial, delyuvial-kollyuvial, 
soliflyuksion, 
delyuvial-soliflyukatsion, 
allyuvial, ko‘l-allyuvial, prolyuvial, 
allyuvial-prolyuvial, muz yotqiziqlari, flyuvioglyatsial, dengiz, eol yotqiziqlari va 
lyoss jinslariga bo‘linadi. 
Bu jinslar o‘zining tashqi ko‘rinishi, belgilari, tuzilishi va shuningdek kimyoviy 
mineralogik va mexanik tarkibi bilan farqlanadi.