|
Belok ammonifikaciyası – azot payda bolıw ciklindegi dinamikalıq buwın esaplanadı. Kletkadan tıs o’zgeristin’ aqırg’ı o’nimi aminokislotalar bolıp, olardın’ topıraqta toplanıwı onın’ biologiyalıq jedelliginin’ ko’rsetkishi esaplanadı. Keyin ala aminokislotalar mikroorganizmler kletkasına tu’sedi, yamasa topıraq ximiyalıq reakciyasına tartıladı yamasa o’zlestiriledi. Kletka ishindegi aminokislotalardın’ o’zgeriwi to’rt bag’ıtta bolıwı mu’mkin: beloktın’ sintezleniwi, qayta aminleniwi, karboksilleniwi ha’m aminleniwden keyingi o’zgeriwi. Dezaminifikaciya qubılısnda erkin ammiak bo’linip shıg’adı (4-su’wret).
Aerob jag’dayda ammiaktan basqa ammonifikaciyalanıwda CO2 ha’m altın ku’kirt okisi, al anaerob jag’dayda may ha’m aromat kislotalar, spirtler payda boladı.
Izg’ar topıraqlarda anaerob jag’dayda ammonifikaciya o’nimleri za’ha’rli boladı ha’m o’simliklerdi o’ltiredi.
Ammonifikaciya processinde bakteriyalardan basqa aktinomicetler ha’m zamarrıqlar qatnasadı. Ammonifikaciya qubılısı ushın ıdıralıp atırg’an zattın’ quramındag’ı C:N qatnası u’lken a’hmiyetke iye.
Nuklein, mochevina, mochevina kislotaları ha’m qitinler ammonifikaciyalanıw qubılısında ammiak payda boladı.
O’simlik ha’m ja’nlikler qaldıqlarının’ mikroblar ta’sirinde ıdıralıwında payda bolg’an ammiak keyin ala basqa tu’rlerge aylanadı: 1) gumus kompleksi ta’repinen bir bo’legi o’zlestiriledi; 2) topıraq mikroorganizmleri ta’repinen metabolizim qubılısında azot deregi esabında paydalanıladı; 3) atmosferag’a bo’linedi; 4) nitrit ha’m nitratlarg’a okislenedi. Bul keyingi qubılıs nitrifikaciya dep ataladı ha’m azot birikpelerin payda etiwdegi ta’sir etiwshi qubılıs esaplanadı.
1981 jılı S.N.Vinogradskiy nitrifikatorlar dep atalıwshı mikroorganizmlerdi taptı. Olar eki toparg’a bo’linedi ha’m ha’r qaysı topar azot okisleniw etaplarının’ birin o’tkeredi: da’slep nitritler payda boladı, keyin nitratlar. Nitrifikaciyalawshı bakteriyalar uglerodtı CO2 den aladı, al assimilyaciyalanıwdın’ qayta tikleniwi ushın energiya ammiak okisleniwi na’tiyjesinde payda boladı. Bul qubılıs xemosintez dep ataladı.
1. 2NH3 + 3 O2 = 2 HNO2 + 2H2O + 158 kkal
2. 2 HN2 + O2 = 2 HNO3 + 43 kkal
Ha’mme belgili qemoavtotrof nitrifikaciyalawshı mikroorganizmler aerob ha’m mayda bakteriyalar. S.N.Vinogradskiy nitrit bakteriyalar tu’rin – nitrifikaciya qubılısının’ birinshi fazasın qozg’awshılar – Nitrosomonas, al nitrat bakteriyalardı ekinshi faza qozg’awshı – Nitrobacter dep atadı.
Ammiaktın’ payda bolg’anınday, nitrifikaciya qubılısında payda bolg’an nitratlardın’ ta’g’diri bir qıylı emes. Olar to’mendegishe o’zgerislerge ushıraydı.
1) assimilyaciya qubılısında o’simlikler ta’repinen o’zlestiriledi; 2) juwılıp ketedi; 3) mikroorganizmler ta’repinen o’zlestiriledi; 4) molekulalıq azot tu’rine o’zgeredi (dentirifikaciya). O’simlikler berilgen to’gin quramındag’ı azottın’ 50% in paydalanadı, qalg’an bo’legi japıraqtın’ organikalıq ha’m mineral zatlarına birigedi, mikroorganizmler o’zlestiredi, anaerob nitrat dem alıw jag’dayında – denitrifikaciyalanadı ha’m juwılıp ketedi (4-su’wret).
Nitratlardın’ nitritlerge aylanıwı ha’m onın’ molekulyar azotqa aylanıwı dentrifikaciya dep ataladı.
NO3 NO2 NON2ON2
Bul topıraq azotının’ kemeyiwine alıp keledi ha’m azot atmosferag’a qaytadı.
Denitrifikaciyalaw qa’biletine ko’pshilik topıraq mikroorganizmleri iye boladı. Olardın’ en’ ku’shlisi altın ku’kirt bakteriyası.
Denitrifikaciya ken’ tarqalg’an qubılıs, onın’ na’tiyjesinde ha’r jılı atmosferag’a 270-330 mln. t N2 qaytadı.
Topıraq pH 7 bolg’anda denitrifikaciya qubılısında azot zakisi N2O payda boladı, siltili jag’dayda molekulyar azot payda boladı.
Denitrifikaciya – bul o’simlikler ta’repinen topıraqqa berilgen azotlı to’ginlerdi tolıq paydalanbawının’ bir sebebi.
Denitrifikaciya ha’mme waqıtta unamsız na’tiyjege alıp keliwshi qubılıs dep qarawg’a bolmaydı. Bul ta’biyg’ıy qubılıslardın’ biri bolıp, u’lken ekologiyalıq a’hmiyetke iye, sebebi ol atmosferadag’ı azot balansın tikleydi, suw saqlag’ıshlardın’ ha’dden tıs nitratlar menen pataslanıwının’ aldın aladı.
Fosfor kem ha’reketshen’, topıraqqa sin’edi, suwda jaqsı erimeydi, o’simlikler onı qıyın o’zlestiredi. Topıraqta onın’ jalpı mug’darı ju’da’ ko’p ushıraydı.
Mikroorganizmler aktivligi ta’sirinde topıraq eritpesinde fosfor mug’darı artadı. Ayırım mikroorganizmler o’zlerinin’ fermentleri menen organikalıq zatlardan fosfor kislotaların ajratadı. Onın’ topıraqtag’ı jalpı mug’darın o’simlikler o’zlestire alatug’ın tu’rge aylandırg’anda fosfor to’ginin qollanbastan joqarı o’nim alıwg’a boladı.
Fosfor menen jaqsı ta’miynlengen topıraqtın’ biologiyalıq aktivligi da jaqsı boladı.
Kaliy-o’simliklerde fotosintez qubılısı, uglevodlardın’ payda bolıwı ha’m olardın’ ha’reketin aktivlestiredi. O’simliklerdin’ o’siwin ha’m rawajlanıwın tezletedi, olardın’ qolaysız jag’dayg’a shıdamlılıg’ın asıradı.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
