Agressiya ha`m agressiv minez-quliq

AGRESSIYa KLASSIFIKATsIYaSI
BAG`DARI BOYINShA GETEROAGRESSIYa – a`tiraptag`i adamlarg`a bag`darlang`an: zorlawlar, urip taslaw, o`ltiriwler, nenormativ leksika.
AUTOAGRESSIYa- insannin` o`zine bag`darlang`an: o`zin o`ltiriwge shekem alip keliwshi ha`reketler, psixosomatikaliq kesellikler
SEBEBI BOYINShA REAKTIV- qandayda bir sirtqi qozdiriwshig`a qaratilg`an reaktsiya (konflikt, uris-qag`is);
TOSATTAN PAYDA BOLG`AN- sebepsiz ishki impul`sivlikten payda bolawshi (negativ emotsiyalardin` jiynaliwi, psixikaliq kesellikler sebebinde);
MAQSETI BOYINShA
DUShPANLIQ- insang`a ziyan ha`m azap keltiriwshi ha`reketler.
MOTIVATsION – ob`ektke ziyan keltiriw maqsetinde aldin ala rejelistirilgen ha`reket; klaslasina ashiwi kelgen er balanin` klaslasin uriwi, er adam hayalina ko`zebag`a qopal so`zler aytiwi.
INSTRUMENTAL – maqsetine ha`m na`tiyjege erisiw jolinda qural sipatinda paydalaniw;
Jeniske erisiwshi sportsmen, anasinan basqa jan`a o`yinshiq alip beriwdi talap etiwshi bala.
KO`RINISI BOYINShA
TIKKELEY - g`a`zep, qaweter, ashiwin qozdiriwshi ob`ektke qaratilg`an; jaqtirmaslig`in ashiq tu`rde ko`rsetiw, fizikaliq ku`sh isletiw. TIKKELEY EMES – ashiwin, g`a`zebin keltirmeytug`in ob`ektlerge yag`niy agressiyasin qolayli, mu`mkin bolg`an ha`m qawip tu`wdirmaytug`iya adresatqa qaratilg`an boladi. Misali: jumistan sharshap kelgen ata shan`araq ag`zalarina agressiyasin qaratiwi, qon`si menen urisqan ana balasina baqiriwi.
VERBAL - so`z arqali qorqitiw, namisina tiyiw qarsilasina moralliq ha`m materialliq ta`repten ziyan keltiriwin bildiriw;
EKSPRESSIV – neverbal qurallar arqali ko`rinedi: jestler, mimika, dawis intonatsiyasi h.t.b.
FIZIKALIQ – qarsilasina moralliq ha`m fizikaliq ziyan jetkeriw maqsetinde tuwridan-tuwri ku`sh isletiw.
Agressiya psixikaliq realliq sipatinda konkret o`zgesheliklerge iye: bag`dar, ko`rinis formalari, tezlikke. Agressiya maqseti ha`r qiyli boliwi mu`mkin: ziyan jetkiziw, azaplaw(dushpanliq agressiya), yaki basqa maqsette agressiyani qural sipatinda qollaniw(instrumental agressiya). Agressiya sirtqi ob`ektlerge(adamlarg`a ha`m predmetlerge)bag`darlang`an boladi yaki o`zine(denesine yamasa shaxsqa). Ja`miyet ushin basqalarg`a bag`darlang`an agressiya ayriqsha qawipke iye. A.Bandura ha`m R.Uolters buni asotsial agressiya dep ataydi ha`m sotsial-destruktiv xarakter menen baylanistiradi. Bunin` aqibetinde basqa shaxsqa yamasa mal-mu`lkke ziyan keltirip, biraq nizam menen jazalana bermeydi.
Agressiyanin` ko`rinislerine konflikt, so`z, basim, ma`jbu`rlew, negativ bahalaw, qorqitiw ha`m fizikaliq ku`sh isletiw kiredi. Agressiyanin` jasirin ko`rinislerine kontakt qiliwdan qashiw, birewge ziyan keltiriwden qorqip ha`reketsiz boliw, o`zine ziyan keltiriw ha`m o`z o`zin o`ltiriwlerge shekem jag`daylarda ko`rinedi.
Agressivlikke umtiliw ha`r qiyli agressiv affektlerde ko`rinedi, (olardin` teren`ligi ha`m tezligi esapqa alinadi), g`a`zep, qizg`anish, jerkeniw, jawizliq, shidamsizliq, qutiriw, dushpanliq. Agressiya individ ushin a`hmiyetli waziypalardi atqaradi, o`z avtonomiyasin qorg`aw, qawipti ha`m qorqinish deregin jok kiliw, mu`ta`jliklerin qanaatlandiriw maqsetinde jolindag`i qiyinshiliqlardi joq etiw, ishki konfliktlerdi sheshiw, o`z o`zine degen bahanin` qu`sheyiwi. Agressiyani insan ha`tteki sezbesligi mu`mkin.
Agressiv affektlerdin` en` bir quramali tu`rine basqadan jerkeniw kiredi. Insan jerkenish ob`ektin joq etiwge umtiladi. Biraq jerkeniw normal reaktsiyada boliwi mu`mkin(yag`niy qandaydir qawipti joq etiw).Ayrim sharayatlarda bul jerkeniw ha`m o`shiw aliwg`a umtiliw neadekvat tu`rde ku`sheyiwi de mu`mkin. Egerde ol turaqli xarakterologiyaliq ustanovkag`a aylansa, onda xarakterdin` psixopatologiyaliq da`rejesine jetkeni boladi. Agressiyanin` bul tu`rine hakimiyatqa iye boliw, bag`indiriw ha`m qorlaw ko`rinisleri menen belgili. Jerkenish ob`ekti menen qarim qatnasi shaxs ushin a`hmiyetli esaplanadi. Insan bul ob`ektti joq etiw ha`m qarim qatnasin saqlap qaliwg`a umtiladi.
Amerikaliq alimlar Robert Beron va Debora Richardsonlardin` 2000 jilda Sankt-Peterburgda rus tilinde baspadan shiqqan “Agressiya” atli kitabinda ha`m agressiv quliqqa jan`a jantasiw bayan etilgen. Tiykarinan, kitapta agressiv quliqqa tiyisli bolgan negizgi teoriyalardag`i (psixoanaliz, kognitiv nazariya, evolyutsion, frustratsion bag`dar ha`m basqalar) keltirilgen, avtor olardi juwmaqlap, bunday quliqtin` biolgiyaliq ta`biyatinan sotsialliq tabiyati barlig`in aytqan. Freydtin` instinktlar ha`qqindag`i teoriyasinda aytilg`anday, agressiyanin` tuwma, biologiyaliq ta`biyatqa iyeligi haqqindag`i pikirden parqi, aqirg`i jillarda o`tkerilgen izleniwler onin` bir insannin` basqa insang`a mu`na`sibetinen, onin` o`zine qarag`anda qaraslardin` sanada sa`wlelendiriwi ham o`zin tu`rli qawip-qaterden asrawdin` qurali ekenligi pikirdi da`lillemekte. Tiykarinan sotsialliq ko`nlikpeler payda boliw protsessi do`gereginde qaralg`an agressiyani basqariw imkaniyati barlig`i amerikaliq alimlar juwmaqlari astinda jatadi.
Sol na`rse ayriqsha diqqatqa iye, agressiv minez-quliq kelip shig`iwi ha`m ju`zege shig`iwinda shan`araq ha`m shan`araqtag`i o`z-ara mu`na`sibetler, tenlesleri topari ha`mde g`alaba qurallarinin` roli u`lken ekenligi, tikarinan, birinshi faktor ta`sirshen ekenligi jan`a eksperimenlerde ayriqsha orin tutadi. A`dette balalar shan`araqta ko`rgen-keshirgenlerin, ata-anasinin` orinli-orinli emes urislarin, ayrim waqitta agressiv mu`na`sibetlerdin` «qurbanlari» orninda bolip qaladi. Yag`niy, shan`araqtag`i birigiw, duris sho`lkemlestirilgen o`z-ara qarim-qatnas, tarbiya metodlari ha`m basqariw usillari agressiv ha`reketlerdin` aldini aliwshi, buni boldirmawshi negizgi sha`rtlerdin` biri. O`tkerilgen eksperimentlerden belgili bolg`anday, ata-ana ortasindag`i tez-tez bolatug`in konfliktler, kelispewshilikler shig`ip turatug`in, shan`araqtag`i balalar ortasindag`i (ag`a-u`ke, apa-sin`li ha`m t.b.) konfliktler a`detiy bolg`an shan`araqta ta`rbiyalang`an ballada agressiyag`a meyillik da`rejesi ko`birek boladi. Wtkazilgan tadqiqotlardan ma`lum bwldiki, ota-ona wrtasida tez-tez nizolar, kelishmovchiliklar chiqib turadigan, oiladagi bolalar wrtasidagi (aka-uka, opa-singil va hokazo) nizolar odatiy bwlgan oilada tarbiyalangan bolada agressiyaga moyillik darajasi yuqori bwladi. Sebebi, kishi jastag`i bala basqalar ortasinda payda bolatug`in konfliktler ha`m ja`njellerge o`te sezgir ha`m baqlawshi boladi. Sonin` ushin ha`m shan`araqtag`i qarim-qatnas ma`deniyati, bala sanasinda da`slepki jasinan sin`dirilgen qarim-qatnasqa tiyisli qadriyatlar ha`m onin` keleshekte basqalar menen bolatug`in mu`na`sibetleri jaqsilanadi.
Agressiv ha`reketlerdin` aldini aliwda ta`biyi verbal reaktsiyalardin`, pikir-qaraslardag`i orinli so`zlerdin` ha`m unamli ta`siri bar.