Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

 
446 
Нобуд бўлган экинлар бўйича харажатлар суммаси экинлар нобуд 
бўлишидан олдинги давр учун ҳақиқий ҳисобга олинган харажатлар бўйича 
аниқланади. Харажатлар хўжаликда ўрнатилган ва қабул қилинган асосий 
харажатларнинг номенклатураси кесимида ҳисоб-китобларга мувофиқ ҳолда 
рўйхатдан чиқарилади. У ёки бу экинни етиштиришда экинлар табиий офат 
натижасида қисман нобуд бўлганда ўтларнинг қалинлиги кўпайтириш ёки 
далаларнинг ҳеч нарса ёхуд деярли ҳеч нарса сақланиб қолмаган айрим 
участкаларда униб чиққан ўтларни тиклаш учун ҳисобга олинган 
харажатларга қўшимча экилган экинларнинг харажатлари қўшилади. Агар 
қўшимча экиш бошқа экин билан амалга оширилган бўлса (фуражли дон ёки 
яшил масса аралашмасини олиш учун), у ҳолда қисман нобуд бўлган 
экинларга кетган харажатлар ҳисоби олинган аналитик счётлар номи ҳами 
тегишли тарзда (масалан сулининг номи вино сулига) ўзгариши керак. 
Табиий офат натижасида экинлар тўлиқ ёки қисман нобуд бўлиши 
туфайли рўй берган йўқотишларга айнан шу майдонларга ва айнан шу йилда 
улар ўрнига экилган экинларнинг уруғлари қиймати, тупроққа ва экинларга 
ишлов бериш бўйича чиқимлар киритилади. Тупроқни шудгорлаш, ўғитлар 
ва бошқа такрорланмайдиган чиқимлар янгидан экиладиган экинларнинг 
таннархига киритилади. Бунда ёнига қўшимча экилган ва тўлиқ қайта 
экилган майдонлар бўйича умум ўрнатилган тартибда олинмай қолган 
маҳсулот миқдори аниқланади, харажатларнинг олинмай қолган маҳсулотга 
тўғри келадиган қисми ушбу экиннинг зарарига ёзиб қўйилади. Суғурта 
ҳолати қайд этилган далолатномалар келтирилган зарарни қоплаш 
суммасининг ҳисоб-китоблари ва бухгалтерия маълумотларига мувофиқ 
ҳолда суғурталанган экинлар бўйича ҳисоблаб чиқилган суғуртавий қоплаш 
суммалари 2010-“Деҳқончилик” счётининг кредитга ёзилади ва 6510 
“Суғурта бўйича тўловлар” дебетига тегишли деб ҳисобланади. Чунончи, 
майдоннинг бир қисми йиғиб олинмай қолган бўлса, етиштириш бўйича бир 
гектарга тўғри келадиган харажатни аниқлаш зарур. Бунинг учун умумий 
харажатлар суммасидан йиғиб олиш харажатларини чегириб ташланади, 
қолган суммасини эса барча майдонга бўлиб ташлаш лозим. Сўнг ушбу 
экинни етиштириш бўйича харажатларнинг бир гектарга тўғри келадиган 
миқдори ҳосил йиғиб олинмаган майдонга кўпайтирилади ва олинган 
натижадан чегириб ташланади. 
Бухгалтерия ҳисобида аниқланган камомаднинг бозор қиймати 
аниқланади. Бу қиймат “Инвентаризация жараёнида аниқланган мол-мулк 
камомади ва ортиқчасининг бухгалтерия ҳисоби тўғрисида” ги Низом [2] 
нинг 3 банди талабларига асосан аниқланади. Ушбу Низом талаблари асосида 
инвентаризация жараёнида аниқланган маҳсулотлари камомади ҳақиқий 
(баланс) қиймати бўйича ҳисобдан чиқарилади ва бухгалтерия ҳисобида акс 
эттирилади.
Масалан: 
асосий 
ишлаб 
чиқаришда 
аниқланган 
моддий 
қийматликларнинг камомади қуйидагича акс эттирилади:

---